Ilmiy ish asoslari

Tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra undoshlar ikkiga bo‘linadi: 1) jaranglilar: b, v, z, d, j, ch, g, g‘, y, m, r, l, ng; 2) jarangsizlar: p, f, s, t, sh, ch, k, x, k, h.

Undoshlarni jarangli va jarangsizlarga ajratishning sababi shundaki, jarangli undoshlarni talaffuz etishda un paychalari tarang tortilgan holda faol ishtirok etadi.

Shu bois jaranglilar tarkibida shovqin bilan bir qatorda ovoz ham qatnashadi.

Jarangsiz undoshlarni talaffuz qilganda esa, un paychalari ishtirok etmaydi.

Shuning uchun jarangsizlar faqat shovqindan iborat bo’ladi. Jarangli va jarangsiz undoshlardan quyidagilar hosil bo’lishi o’rniga ko’ra juftlik tashkil qiladi: b, v, z, d, j, ch, g, g‘,p, f, s, t, sh, ch, k, x.

O’zbek tilidagi y, m, n, r, l, ng undoshlari jarangsiz juftga, q, h kabi jarangsiz undoshlar esa jarangli juftga ega emas.

Ovoz va shovqinning ishtirokiga koʻra undosh tovushlar 2 asosiy turga boʻlinadi: sonorlar va shovqinlilar.

Sonorlar (m, n, ng , l, r) tarkibida shovqinga nisbatan ovoz ustunlik qiladi.

Shovqinlilar esa faqat shovqindan yoki shovqinga ovoz qoʻshilishidan qosil boʻladigan undosh tovushlardir.

Ovozning qatnashishi yoki qatnashmasligiga ko’ra, shovqinli undoshlar ham 2 ga: jarangli undoshlar va jarangsiz undoshlarga boʻlinadi.

Jarangli undoshlar (b, v, g , d, z, y) shovqinga ovoz qo’shilgan undoshlardir.

Jarangsiz undoshlar esa (p, f, k, t, s, sh,) faqat shovqinning o’zidan iborat bo’ladi.²