Ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

ANALITIK TAFAKKUR 

---

74 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
obyektlaridan biridir. Ayniqsa, badiiy adabiyot ma’naviyatning tuganmas manbasidir. O`quvchi badiiy-
ma’rifiy asarlarni o`qish, o`rganish orqali tahliliy fikr yuritadi: ma’naviy oziqlanadi, ma’rifiy yuksaladi. 
Kitob mutolaasi o`quvchining fikrlarini o`tkirlashtiradi, tafakkur qamrov doirasini kengaytiradi. 
O`quvchi milliy-mafkuraviy fazilatlarni o`z oilasidan, yashab turgan mahallasidan, atrofidagi 
odamlardan fikrlash, tafakkur yuritish vositasida o`rganib, o`zlashtirib boradi. Badiiy adabiyot bu 
borada uning eng beminnat ustozidir. 
Mumtoz asarlar, ayniqsa, Alisher Navoiy ijodi milliy-mafkuraviy fazilatlarning konidir. O`quvchilar 
bu buyuk siymoning asarlarini o`qish, o`rganish jarayonida mustaqil fikr yuritish, analitik tafakkur qilish 
orqali axloqiy sifatlarning muhimligiga, ularni kasb etish ulug` saodat ekaniligiga to`liq ishonch hosil 
qiladilar, milliy-mafkuraviy fazilatlarni egallash istagi, ehtiyoji bilan harakatga keladilar. Masalan: 
Har kishining tavrig`a loyiq kerak, 
Surati holig`a muvofiq kerak. 
Kimki ulug`roq anga xizmat kerak, 
Ulki kichikroq, anga shafqat kerak
1
. 
Badiiy asarni analitik yondashuv asosida tahlillash jarayonida har bir so`z, jumla ustida fikr, 
mushohada yuritiladi – tahlillash operatsiyalari bajariladi. So`zning botiniy va zohiriy ma’nolari “kashf” 
etiladi. Tegishli xulosa va qarorlar qabul qilinadi, ular ichidan eng maqbuli saylab olinadi. 

“Har kishining” – har bir odamning, kishining, kimsaning. Bu o`rinda “kim bo`lmasin”, “har 
qanday olamning”, “kishi kim bo`lishidan qat’iy nazar” kabi ma’nolarni anglatadi; 

“tavrig`a” – kam qo`llanadigan eskirgan so`z bo`lib, “aslida”, “zotida”, “azaldan” kabi ma’nolarni 
bildiradi; 

“loyiq kerak” – munosib bo`lmoq, sadoqatli bo`lmoq, loyiq bo`lmoq;

“Har kishining tavrig`a loyiq kerak” – har bir odam o`z nasl-nasabiga, zotiga munosib bo`lishi 
kerak. Har bir inson o`zligini, nasl-nasabini, kimning avlodi, zurriyodi ekanini, millatini, milliy 
qadriyatlarini, urf-odatlarini, an’nalarini sira unutmasligi, ularga sadoqat ko`rsatishi, shularga muvofiq 
hayot kechirishi zarur. Inson O`ZLIGINI aslo unutib qo`ymasligi, yo`qotmasligi kerak; 

“Surati” – ko`rinish, suvrat. Bu o`rinda insonning tashqi olami, xatti-harakatlari, bajarayotgan 
amali, gap-so`zlari; voqelikka munosabati, qilayotgan ishlari; imkoniyatlari, kuch-qudrati. 

“holig`a” – siyrati, ichki olami. Ichki o`y-kechinmalari, xayol-orzulari, niyat-maqsadlari, fikr- 
o`ylari. 

“muvofiq kerak” – muvofiq kelmoq, mos tushmoq, bir xil bo`lmoq. 
“Surati holig`a muvofiq kerak” – insonning surati va siyrati bir xil bo`lishi kerak. Bu o`rinda 
insonning tashqi va ichki olamining uyg`unligi, so`z va ish-amalining birligi haqida so`z boradi. “Tili 
boshqa, dili boshqa” bo`lishlik tanqid qilinadi. Munofiqlik eng og`ir gunohlardan biridir. Muborak hadisi 
shariflarda ham munofiqlik qattiq qoralanadi. “Surat”ning “holig`a” muvofiq kelmasligi – 
munofiqlikning bir ko`rinishidir. Alisher Navoiy hazratlari “Farhod va Shirin” dostonida Farhodni 
barkamol inson sifatida ulug`lab: “Demon, ham ko`ngli pok-u ham ko`zi pok, Tili pok-u so`zi pok-u o`zi 
pok...”
2
, – deb ta’rif beradi. 
“Kimki” – kimki, kim; ulug`roq” – ulug`roq, kattaroq. Bu o`rinda yoshi katta odam; “anga” – 
unga; xizmat kerak” – xizmat kerak, qarov, e’tibor, e’zoz zarur; Kimki ulug`roq anga xizmat kerak” – 
yoshi ulug` odamlarga mehribonlik, g`amxo`rlik qilish zarur. Kattalarni e’zozlash, hurmatlash, asrash 
talab etiladi; “Ulki kichikroq, anga shafqat kerak” – kimki kichik yoshda ekan, unga shafqat – 
rahmdillik, iltifot kerak, uni ayash zarur.
Shu atigi to`rt misrada ulkan axloqiy tarbiya, ma’rifiy saboq mujassam ekani tafakkur qudrati 
bilan “kashf” etiladi. Hech kim hech kimga axloqiy tarbiya borasida va’z aytmaydi, nasihat qilmaydi. 
1
Shohbaytlar / Ikkinchi kitob. – T.: “Tamaddun”, 2016. – 208 b. – B.20. 
2
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. 8-t. Xamsa: Farhod va Shirin. – T.: 1991. – 122 b.
 

---

75 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
Fikriy tortishuv, bahs-munozaralar fikrlarni yanada boyitadi. Analitik tafakkur vositasida mantiqiy 
xulosalar, fikriy umumlashmalar hosil qilinadi:

inson har qanday vaziyatda kim ekanini, kimning avlodi ekanini yodda tutish lozim. Nojo`ya 
ishlar insonning nafaqat o`ziga, balki ajdod va avlodlariga ham salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. 
Odamlar “tavrig`a” loyiq bo`lganlarni “ota-onasiga rahmat”, “yaxshi odamning bolasi ekan”, “ta’lim 
bergan ustoziga rahmat”, – deya maqtaydilar. O`zligini unutganlarni “manqurt”, deb nafratlanishadi. 
O`ZLIKni anglash va asrash kerak; 

so`z va ish birligi – muvaffaqiyat garovi. Rejali ish buzilmaydi. Buyuk millatning farzandlari 
buyuk ishlarga qodir bo`lishi kerak. Ajdodlar bilan quruq g`ururlanish, ularga munosib bo`lish degani 
emas. Bugunning qudrati bilan o`tmishni yodda tutib, kelajakni ta’minlash uchun amalga oshirilgan
ezgu ishlar yurtga, Vatanga foyda keltiradi; 

mehribonlik – ulug` fazilat. Kim mehr ko`rgazsa, mehr ko`radi, g`azab ko`rsatsa – qahr. Ulug` 
millatning farzandlari o`z ulug`larini, kattalarini hamisha hurmat qiladi, xor qilib qo`ymaydi. Kichiklar 
kattalarga mehr ko`rsatib, o`z keksalik davrining rohatini ta’minlab boradilar. Kattalar e’zozlangan 
yurtda qut-baraka bo`ladi; 

rahm-shafqat – kishining ziynati. Kichiklar, yoshlar kattalarning rahmdilligidan najot topadi, 
kamolga yetadi. Yoshlar tarbiyasiga e’tibor va g`amxo`rlik ko`rsatgan yurtni hech qachon yov bosib 
ololmaydi. Yoshlar – kelajakning haqiqiy egalari va davomchilaridir; 

inson hamisha tarbiyaga ehtiyoj sezadi. Tarbiyalanganlik – insonning har bitta xatti-harakatida, 
so`z va gaplarida namoyon bo`ladi. Tarbiya – kamolotning asosidir. 
Ko`rinadiki, fikrlash, analitik tafakkur yuritish insonni ma’naviy jihatdan to`yintiradi, ma’rifiy 
yuksaltiradi. Umumta’lim fanlarini o`qitish jarayonida o`quvchilar badiiy asarlarni tahlil etish jarayonida 
mustaqil fikr yuritish, analitik tafakkur qilish vositasida milliy-mafkuraviy fazilatlarni o`zlashtirib 
boradilar.
Analitik tafakkur qobiliyati o`quvchini olamda sodir bo`layotgan voqea-hodisalarga befarq, 
loqayd qoldirmaydi: hushyorligini oshiradi, ogohlikka da’vat etadi. Bunda ommaviy axborot vositalari, 
internet tizimi orqali yetkazilayotgan axborot, xabar o`quvchi tomonidan analitik tahlil qilinadi: sabab-
oqibatlari tafakkur qilinadi, munosabat bildiriladi, maqbul qaror-xulosaga kelinadi. Umumiy o`rta 
ta’limda o`quvchilarning g`oyaviy-mafkuraviy kompetentligini rivojlantirishda badiiy asarlar qatorida 
siyosiy nutq, ma’ruzalardan olingan matnlarni analitik yondashuv asosida tahlillash yanada yaxshi 
samara beradi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning nutqidan olingan 
parchaning analitik tahlili misolida yuqoridagi fikrlarni qo`llab-quvvatlash mumkin bo`ladi: “Biz diniy 
ekstremizm g`oyalari ta’siriga adashib tushib qolgan fuqarolarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish, ularni 
sog`lom hayotga qaytarish bo`yicha ishlarni yanada takomillashtiramiz
1
”. 
Matndagi har bir so`z ustida analitik fikr yuritiladi, mantiqiy xulosalar yasaladi: 

“Biz” so`zi mamlakat Prezidentini, boshqaruv apparatini, butun o`zbek xalqini nazarda tutadi; 
“Biz” - diniy ekstremizm g`oyalariga umuman qarshi bo`lgan, tinchliksevar, millatlararo totuvlikni, diniy 
bag`rikenglikni istovchi, shu yo`lda oldinga intiluvchi kishilar jamoasini anglatadi; 

“adashib tushib qolgan” birikmasi diniy ekstremizm tushunchasiga aniqlik kiritadi. Ekstremizm 
[lot. extremus - eng oxirgi; o`taketgan, ashaddiy; keskin] siyosatda va mafkurada ashaddiy, favqulodda 
usullar bilan yo`l tutishga, keskin choralar ko`rishga tarafdorlik.
2 
Demak, diniy ekstremizm, din niqobi 
ostida qilinadigan yovuzlik; 

“diniy ekstremizm g`oyalari ta’siriga adashib tushib qolgan”, deb aytilishidanoq diniy 
ekstremizm g`oyalari vayronkorlikni, xunrezlikni, notinchlikni targ`ib etishi idrok etiladi; 
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga O‘zbekiston Respublikasini 2018-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning 
eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan murojaatnomasi. – T., 2017-yil 22-dekabr. 
2
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. – Beshinchi jild. – T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008. – 630 b. – B.57. 
 

---

76 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)

“adashib tushib qolgan fuqarolar”– fikriy nochor odamlar, oxirini, oqibatini o`ylamay ish tutgan 
kimsalar; tafakkurida sog`lomlik, ruhiyatida sobitlik, qat’iyat yetishmaydigan kishilar; ishonuvchan, 
sodda, oddiy odamlar; 

“adashib tushib qolgan fuqarolar” – yosh, hayotiy tajribasi kam yoki yo`q; o`sha vaziyatda, 
ehtimol, imkonsiz, ilojsiz; o`z xato ishlaridan qattiq pushaymon chekayotgan, ortga – ezgu yo`llarga 
qaytish yo`llarini izlayotgan fuqarolar; 

“adashib tushib qolgan fuqarolar” - Islom dinining asl mohiyatini to`la anglab yetmaydigan, 
chalasavod, fikriy beqaror kimsalar; 

“ijtimoiy” – jamoa, jamiyatga oid. Matn doirasida: hamma, barcha “adashib tushib qolganlarni.” 
Hech kimni ajratib, yakkalab qo`ymay. Moddiy imkoni bor-yo`qligidan qat’iy nazar; 

“ijtimoiy reabilitatsiya qilish” – mamlakatda adolat tamoyillarining barqarorligidan, inson 
omiliga e’tibor, g`amxo`rlik ko`rsatilishidan, mamlakat rahbarining, xalqining bag`rikengligidan, 
kechirimliligidan, insonparvarligidan dalolat beradi; 

“sog`lom hayot” – tinch va farovon turmush. Tafakkur sog`lomligi. Yaratish, bunyodkorlik, 
tadbirkorlik bilan hayot kechirish tarzi;

“yanada” - ezgu ishlarning avvaldan boshlanib, davom etib kelayotganini, uzviylik va izchillikni 
anglatadi;

“takomillashtiramiz” – mavjud tizimga innovatsiyalar kiritish, qulayliklar yaratish, faoliyat 
mazmunini yanada boyitish, samaradorlikni orttirish, kafolatlangan natijalarga erishishni ta’minlash;

matnda ezgu maqsad, ezgu tilak ifodalangan; 

nutq qatida INSON omili, INSON manfaati yotadi; 

Diniy ekstremizm g`oyalari ta’siriga adashib tushib qolmaslikning asosiy omillari nimada? 

tafakkuriy sog`lomlik;

ma’rifiy bilimlarni egallash; 

yuksak ma’naviyatli bo`lish; 

ezgu ishlar bilan doimo oldinga intilish. 
Ko`rinadiki, analitik tafakkur o`quvchida milliy-mafkuraviy fazilatlarni barqarorlashtiradi, 
g`oyaviy-mafkuraviy qarashlarni sog`lomlashtiradi. Fikrlash insonga omad olib keladi. Umumiy o`rta 
ta’lim tizimida analitik tafakkur vositasida o`quvchilarning g`oyaviy-mafkuraviy kompetentligini 
shakllantirish, axloqiy fazilatlarini oshirish – ularning kelajakda fuqarolik e’tiqodini rivojlantirishga asos 
bo`lib xizmat qiladi.
Tahlillar asosida tadqiqot doirasida g`oyaviy-mafkuraviy kompetentligining quyidagi 
kompetensiyalar tizimi aniqlashtirildi: kognitiv, sotsial, shaxsiy, emotsional, kognitiv, kommunikativ, 
umummadaniy. G`oyaviy-mafkuraviy kompetentlikka taalluqli mazkur kompetensiyalar tizimi 
o’quvchilarda analitik tafakkurni rivojlantirishni taqozo etishi haqidagi xulosaga kelindi.