Ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Key words:
reader, competence, analytical thinking, ideological, cognitive, social, emotional, 
communicative. 
Mustaqillik o`zbek xalqining erkin tafakkurini innovatsion g`oyalar tomon ilgari surish, yuksak 
texnologiyalarni yaratish, amaliyotga tatbiq etish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Taraqqiyotning 
keyingi yillarida mustaqillik davri farzandlarining tafakkur qilish quvvati keskin ortdi: innovatsion 
g`oyalarni yaratish, yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish borasida, tadbirkorlik xususida dunyodagi 
boshqa tengdoshlari bilan raqobatlasha oladigan avlod voyaga yetdi. Bugungi yoshlarning tafakkur 
salohiyati yaqin o`tmishdagi avlodning fikrlash tarzidan serqatlamliligi, dunyoviylashgani bilan ajralib 
turadi. O`zbekiston mamlakati rivojlanib, jahon xalqlari bilan turli sohalarda aloqalar kuchayib borishi 
natijasida tashqi tomondan kirib kelayotgan ma’naviy-mafkuraviy xurujlar soni ham tobora ortib 
bormoqda. 
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi 
minbarida turib: “Sayyoramizning ertangi kuni, farovonligi farzandlarimizning qanday inson bo`lib 
kamolga yetishi bilan bog`liq. Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarmizning o`z salohiyatini namoyon qilishi 
uchun zarur sharoitlar yaratish, zo`ravonlik g`oyasi “virus”i tarqalishining oldini olishdir”
1
, – deya 
aytgan ezgu gaplari mazmunidan yosh avlodning mustaqil tafakkurini, analitik fikr yuritish layoqatini 
rivojlantirish biror mamlakatning xususiy tashvishi bo`lmay, dunyo xalqlari oldida turgan eng dolzarb 
muammolardan biri ekani anglashiladi.
Zamonaviy iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish ta’lim tizimi oldiga qo`yayotgan talablar bilan bog`liqlikda 
o`tkazilgan ko`plab tadqiqotlarda kompetent yondashuv ta’lim mazmuni va metodlarini
o`zgartirishning yangi bosqichi sifatida ko`rib chiqilgan. Ana shu nuqtayi nazardan ko`plab 
tadqiqotlarda kompetensiya produktiv va ijodiy faoliyat uchun zarur o`zaro aloqador shaxsiy sifatlar 
majmuyi, kompetentlik esa ma’lum sohaga doir biron-bir muammoni hal etishga imkon beruvchi 
shaxsning zaruriy kompetensiyalarni egallaganligi deya talqin etilgan.
2
Kompetensiya (lotincha so`z bo`lib, “erishaman”, “to`g`ri kelaman” ma’nolarini bildiradi) – 
subyektning maqsadni qo`yish va unga erishish uchun tashqi va ichki zaxiralarni samarali tashkil qila 
olishga tayyorgarligi, boshqacha qilib aytganda, bu subyektning muayyan kasbiy masalalarni yecha 
olishga shaxsiy qobiliyatidir.
3
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi, 2017-yil 19-sentabr. 
2
Muslimov N.A. Kasb ta’limi o‘qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari: Ped. fan. dok. ... diss. – T.: O‘MKHTTKMOQTI, 2007. – 
315 b.; Turg‘unov S.T. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari boshqaruv faoliyatining nazariy asoslari: Pedagogika fanlari doktori. ...diss. – T., 2007. – 362 
b.; Брызгалова С.И., Илына М.В.,
Ротенкова Т.Н. Педагогические условия формирования ключевых компетенций учащихся основной школы: Монография – Калининград: 
БФУим. И. Kaнтa, 2011. – 176 с. Илина M.В. Реализация компетентностного подхода в работе с учебным текстом (из опыта преподавания 
курса “История западной России в основной школе”) // Исследования Балтийского региона. Вестник Института Балтийского региона РГУим. 
И.Kaнтa. – 2010. – №1. – С. 149-156.; Уразова М.Б.. Совершенствование технологии подготовки будущего педагога профессионального 
образования к проектировочной деятельности: Дисс...док.пед.наук. – Т.:ТГПУ, 2015. – 287.; Botcheva L., Shih J., Huffman L.C. Emphasizing 
Cultural Competence in Evaluation: A Process-Oriented Approach // American Journal of Evaluation. 2009. Volume 30. №2. P. 176-188.; Unland M., 
Kleiner B.H. New developments in organizing around core competence. Work study. London: 1996. Vol.45, Iss. 2.. Kleiner. Work study. London: 
1996. Vol.45, Iss. 2. 
3
В.И.Загвязинского, А.Ф.Закировой. Педагогический словарь. – М.: “Академия”, 2008. – С.41. 

---

72 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
N.M.Muslimovning fikricha inglizcha “competence” tushunchasining lug`aviy ma’nosi “qobiliyat” 
demakdir, biroq kompetensiya atamasi bilim, ko`nikma, mahorat va qobiliyatni ifoda etishga xizmat 
qiladi.
1
N.V.Tarasova “kompetensiya” tushunchasini “muammoni hal etish uchun bilim va vaziyat, bilim 
va harakat o`rtasida aloqadorlikni ta’minlash imkonini beradigan bilim, qadriyatlar, layoqatlarga 
asoslangan umumiy qobiliyat” sifatida talqin etadi. Muallifning fikridan kelib chiqqan holda, 
kompetensiya – insonning mavjud bilim va hayotiy tajribalarga tayangan holda ma’lum bir muammoni 
hal etishga doir qobiliyati, degan xulosaga kelish mumkin. 
Kompetensiya – ma’lum bir sohada samarali produktiv faoliyat uchun zarur bo`lgan o`quvchining 
avvaldan belgilangan ta’limiy tayyorgarligiga qo`yiladigan ijtimoiy talablar (me’yorlar)dan ham o`zib 
ketishidir.
Kompetensiyaning turlarini tasnif etishga doir xilma-xil yondashuvlar mavjud. Jumladan, 
N.A.Muslimov va M.B.Urazovalar kasbiy ta’lim nuqtayi nazaridan kompetensiyalarni quyidagi turlarga 
ajratadi: maxsus kompetensiya – yetarli yuqori darajada o`z kasbiy faoliyatini egallash, keyingi kasbiy 
rivojlanishini loyihalashtira olish; ijtimoiy kompetensiya – birgalikdagi kasbiy faoliyat, hamkorlikni 
egallash, o`z mehnati natijalariga ijtimoiy javobgarlik; shaxsiy kompetensiya – shaxsiy mustaqil aks 
etish va mustaqil rivojlanish usullari, shaxsning kasbiy deformatsiyalarga qarshi turish vositalarini 
egallashi; individual kompetensiya – kasb doirasida individuallikni mustaqil qo`llash va rivojlantirish 
usullarini egallash, kasbiy-shaxsiy o`sish, mustaqil tashkil qilish va mustaqil reabilitatsiya qilishga 
tayyorlik; asosiy kompetensiyalar – moslashish va mahsuldor faoliyat uchun zarur bo`lgan shaxsning 
madaniyatlararo va sohalararo bilim, qobiliyat va ko`nikmalari.
2 
O.Hayitov va N.Umarovalar klaster yondashuvi asosida kompetensiyalarni quyidagicha 
guruhlashni taklif etishadi: axborotlar bilan ishlashga doir kompetensiyalar: axborotlarni to`plash va 
tahlil etish, qarorlar qabul qilish; axborotlarni qayta o`zgartirish; muvaffaqiyatga erishishga doir 
kompetensiyalar: rejalashtirish, faoliyatni tashkillashtirish, natijalarni tahlillash; insonlar bilan ishlashga 
doir kompetensiyalar: munosabatlarni boshqarish, guruhda ishlash, atrofdagilarga ta’sir ko`rsatish; o`z-
o`zini takomillashtirishga doir kompetensiyalar: o`z-o`zini tekshirish, kasbiy o`sish, innovatsion 
mobillik.
3
M.B.Urazova loyihaviy faoliyat nuqtayi nazaridan kompetensiyalarni quyidagi turlarga ajratishni 
taklif etadi: refleksiv kompetensiya: o`z-o`ziga baho berish, o`z shaxsi va faoliyatining yutuqlari va 
kamchiliklariga bo`lgan o`ziga xos talabchanlik, o`z ijodiy yutuqlari va omadsizliklari sababini tushuna 
olish; kognitiv kompetensiya: mustaqil ravishda yangi bilim va qobiliyatlarni egallay olish, mustaqil 
rivojlanish g`oyalarini qo`llash; axboriy kompetensiya: kerakli axborotning olinishi, qayta ishlanishi va 
ishlatilishiga doir maxsus qobiliyatlarning egallanishi; kommunikativ kompetensiya yuqori darajadagi 
muloqotga erishishga yordam beradigan usullar; ijtimoiy kompetensiya: voqelikning ijtimoiy ahamiya-
tini anglash, javobgarlikni o`z zimmasiga olish qobiliyati, shaxsiy qiziqishlarning jamiyat ehtiyojlari bilan 
bog`liqligining namoyon bo`lishi.
4
Tarixiy tafakkurni rivojlantirish muammosini tadqiq etgan pedagog olim B.X.Xo`jayev tadqiqot 
obyekti bilan bog`liqlikda motivatsion-kognitiv, informatsion; kommunikativ g`oyaviy-mafkuraviy, 
fuqarolikka doir, ma’naviy-axloqiy, akmeologik, aksiologik, estetik kompetensiyalar tizimini 
aniqlashtirgan.
5
1
Muslimov N.A. Kasb ta’limi o‘qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari: Ped. fan. dok. ... diss. – T.: O‘MKHTTKMOQTI, 2007. – 
B.130. 
2
Muslimov N.A., Urazova M.B., Eshpo‘latov Sh.N. Kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. – T.: “Fan va 
texnologiya”, 2013. – B.6. 
3
Hayitov O., Umarova N. Yoshlarda professional o‘sishga intilishni rivojlantirishning nazariy-amaliy asoslari. – T.: TURON-IQBOL”, 2001. – B.78. 
4
Уразова М.Б. Совершенствование технологии подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности: 
Дисс. ... док. пед. наук. – Т.: ТГПУ, 2015. – С. 57-61. 
5
Xo‘jayev B.X. Umumta’lim maktablari o‘quvchilarida tarixiy tafakkurni modernizatsiyalashgan didaktik ta’minot vositasida rivojlantirish: Pedagogika 
fanlari doktori. ... diss. – T., 2016. – B. 92-94. 

---

73 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
Analitik tafakkur – tahliliy fikr yuritish san’ati, biror muammo, masala, axborot, voqea-hodisani 
o`rganish jarayonida u haqda atroflicha, aniq, teran, chuqur, mazmundor, mustahkam to`xtamga kelish 
qobiliyati. Analitik tafakkur egasi tahlil qilinayotgan obyektni har tomonlama sinchiklab o`rganadi: 
murakkab axborotlarni qismlarga ajratadi – har bir so`z, jumla, detal, narsa ustida jiddiy fikr yuritadi, 
qismlarni o`zaro mantiqiy bog`laydi, maqbul xulosaga keladi va kerakli qarorlar qabul qiladi. Analitik 
qobiliyat egasi har qanday hodisa ustida fikr yuritganda narsa-hodisaning tashqi ma’nosini o`qish 
bilangina cheklanmay, uning ichki – botiniy ma’no qatlamlarini ham aniqlashga urinadi. Natijada, tahlil 
etilayotgan obyekt yuzasidan atroflicha tushuncha yuzaga keladi. Analitik tafakkur muammo yoki 
masalaning oson va tez, to`g`ri va aniq hal etilishini ta’minlashga xizmat qiladi. 
Tahlillar asosida g`oyaviy-mafkuraviy kompetentlikning quyidagi kompetensiyalar tizimi 
aniqlashtirildi (1-jadval). 
Jadvaldan ko`rinib turibdiki, g`oyaviy-mafkuraviy kompetentlikka taalluqli kompetensiyalar tizimi 
o`quvchilarda analitik tafakkurni rivojlantirishni taqozo etadi.
Har bir inson o`zining individual xususiyatlariga ko`ra, tafakkurning ma’lum bir tipiga moyil 
bo`ladi. Bu moyillik uning fikrlash jarayonida, xatti-harakatlarida, borliqqa bo`lgan munosabatlarida, 
kasb-hunarida, yashash va mehnat jamoa muhitida, o`qib-izlanishda bo`lgan kuchli ehtiyoji kabi 
omillarda yanada aniq ko`rinadi. Insonning fikrlash darajasi o`zi shug`ullanayotgan sohaning aqliy yoki 
jismoniy faoliyatga mansubligiga qarab ham turlicha bo`ladi. Aqliy mehnat egalari o`z faoliyatlarini fikr 
yuritish asosiga quradilar. Ayniqsa, muntazam ilm bilan shug`ullanuvchi kishining fikrlash qobiliyati 
tafakkuriy sifatlarga boyligi bilan ajralib turadi. Analitik tafakkur yuritish har bir inson uchun foydalidir. 
Ayniqsa, yuksak g`oyaviy-mafkuraviy kompetentlikka ega bo`lish uchun uning ahamiyati kattadir. 
Analitik tafakkur o`quvchilarda “o`zlik”ni idrok etish, ma’naviy fazilatlarni o`z ruhiyatida 
barqarorlashtirishda, g`oyaviy-mafkuraviy immunitetni oshirishda “sermahsul qurol” sifatida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Fikr bilan ish yuritadigan inson hamisha muvaffaqiyat qozonadi, to`g`ri yo`ldan 
adashmaydi. Fikrlash insonni ilgarilab borishga, foydali ishlar qilishga yo`naltiradi.
1-jadval 
G`oyaviy-mafkuraviy kompetentlik tuzilmasi 
I’spec 
Kompetensiyalar 
Tashqi namoyon bo`lishi 
Ichki his-tuyg`ular 
IQ 
Kognitiv 
Mavjud bilimlaridan foydalanadi va 
yangi bilimlarni namoyish etadi 
Yangi bilimlarni egallash motivatsiyasiga 
ega 
SQ 
Sotsial 
Ijtimoiy maqomga muvofiq xulq-atvor 
namunalarini namoyish etadi 
O`zini milliy g`oya targ`ibotchisi, g`oyaviy-
mafkuraviy himoyachi, ijtimoiy faol fuqaro 
rollarida anglash 
PQ 
Shaxsiy 
Maqsadni amalga oshirish qobiliyati 
Hayot mazmuni, qadriyatlar, maqsad va 
vazifalarni anglay olish ko`nikmasi 
EQ 
Emotsional 
Boshqa kishilarning emotsiyalariga 
konstruktiv yo`nalganlik va o`z his-
tuyg`ularini adekvat namoyon etish 
O`zi va boshqalarning his-tuyg`ularini 
anglay olish va boshqarish 
CQ 
Kommunikativ 
Relevant belgilar tizimi yordamida o`z 
fikrini ifoda etish 
Zamonaviy belgilar tizimi yordamida o`z 
boshqalarning 
maqsad-muddaosini 
tushunish qobiliyati 
TCQ 
Umummadaniy 
G`oyaviy-mafkuraviy 
jarayonlarning 
harakatlantiruvchi 
kuchlarini 
tushunish, tarixiy meros va madaniy 
an’alarga mas’uliyatli munosabat 
Shaxsiy axborot xavfsizligi ko`nikmalariga 
egalik, 
axborotlarning 
ishonchligini 
baholash, 
umuminsoniy 
qadriyatlarga 
rioya qilish 
Ijtimoiy-gumanitar fanlarni o`qitish jarayoni analitik tafakkur vositasida ma’naviy fazilatlarni 
kamol toptirishning, mafkuraviy immunitetni oshirishning katta imkoniyatga ega bo`lgan muhim