Ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 
TARBIYA JARAYONIDA IJOBIY SIFATLARNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI 
Alimova G.
– Toshkent davlat pedagogika universiteti oqituvchisi 
Annotatsiya.
Ushbu maqola ranglarning mo`jizakor olamini, uning sirli jilvalarini o`zida aks 
ettirib, unda ranglarda ifodalangan ramziy ma’nolar, rang psixologiyasi, ranglarning bolalar ruhiyatiga 
ko`rsatadigan ta’siri, tarbiya jarayonida bolalarda ranglar vositasida ijobiy sifatlarni shakllantirish yo`l-
yo`riqlari yoritib berilgan. 
Kalit so`zlar:
rang, ramziylik, qizil, sariq, oq, qora, yashil, ruhiyat, psixologik ta’sir, bolalar 
tarbiyasi. 
ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПОЛОЖИТЕЛЬНЫХ КАЧЕСТВ В ВОСПИТАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ 
Алимова Г.
- преподаватель Ташкентского государственного педагогического университета 
Аннотация.
В этой статье рассказывается о чудесном мире цветов, его таинственном 
очаровании, приводятся сведения о символическом смысле цвета, психологии цвета, о влиянии 
цвета на детей и способах формирования положительных качеств у детей в процессе воспитания 
при помощи цвета.
Ключевые слова: 
цвет, символика, красный, желтый, белый, черный, зеленый, душа, 
психологическое воздействие, воспитание детей. 
 
FACTORS REFLECTING POSITIVE QUALITY IN THE EDUCATIONAL PROCESS 
Alimova G.
- teacher of the Tashkent state pedagogical university 
Annotation.
This article highlights about the wonderful world of colors and its mysterious glee, 
highlighting the symbolic meanings of colors, the psychology of color, the impact of colors on children, 
and the ways in which children can form positive traits through color. instructions are given. 
Key words:
color, symbolism, red, yellow, white, black, green, psychic, psychosocial impact, 
parenting. 
Insoniyatning borliqni anglashi unda mavjud bo`lgan narsalarning shakli, rangi, hajmi bilan 
bevosita bog`liq. Olamdagi narsa-hodisalar qadimda qanday tarzda anglanganligini davr manzaralari 
aks etgan yodgorliklardan bilib olishimiz mumkin. Ular insoniyatning tashqi olamni anglashidagi 
tasavvurlari bo`lib, ba’zan bu tasavvurlar ramzlarga ham aylanib ulgurgan.
1
Imboden D., Bertalanfi L. Introduction to systems Analysis. Heidelberg New York Dordrecht London, 2013. 
2
Samarov R. Tizimli tahlil: nazariya va amaliyot. – Т.,2017. – 204 b. 

---

51 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
Misol tariqasida, borliqdagi turli ranglar inson tomonidan nafaqat narsalarning rangi sifatida 
ko`rilgan, balki ma’lum bir mazmun-mohiyat kasb etish vazifasini ham bajargan. Qadim zamonlardan 
beri odamlar afsonalarda, xalq an’analarida, ertaklarda, turli xil diniy ta’limotlarda aks ettirilgan 
ranglarning ma’nosini anglashga alohida ahamiyat berishgan.
Ma’lumki, quyosh nuri spektrda tarqalib, 7 ta asosiy rangni tashkil etadi. Qadimda ushbu ranglar 
7 ta sayyoraga mos keladi, degan qarashlar mavjud bo`lgan: qizil – Mars rangi, ko`k – Venera rangi, 
sariq – Merkuriy rangi, yashil – Saturn rangi, binafsha – Yupiter rangi, to`q sariq – Quyosh rangi, 
binafsharang – bu oyning rangi.
Bundan tashqari, ranglar nafaqat sayyoralar va ularning ta’sirini, balki odamlarning ijtimoiy 
holatini, turli xil psixologik holatlarni ham anglatadi. Bu ma’lum rangdagi kiyimlarni tanlashda, kundalik 
hayotda rang bilan bog`liq jihatlarga e’tibor berishda namoyon bo`ladi.
Mana shu tanlangan ranglarning ramziylikka egaligi haqida farazlar mavjud bo`lib, ranglarning 
ramziy ahamiyat kasb etishini turli xalqlar turlicha talqin qilishgan va bu qarashlar bugungi kungacha 
saqlanib qolgan. Xususan, qadimgi davrlarda odamlar qizil rangga alohida qiziqish bildirganlar. Ko`pgina 
tillarda qizil rang chiroy ma’nosini beradi va qizillik chiroyli narsalarni ifodalash uchun xizmat qiladi. 
Ya’ni qizil rang bilan tasvirlangan narsalarda go`zallik aks ettirilgan. Masalan, Xitoyda “qizil yurak” 
samimiy inson qalbini ifodalasa, fosiq va makkor odamning yuragi qora deb ko`rsatiladi. Qizil rang, 
birinchi navbatda, qon va olov bilan bog`liqdir. Uning ramziy ma’nolari juda xilma-xil bo`lib, ba’zida bir-
biriga qarama-qarshi mazmun kasb etishiga ham duch kelamiz. Chunonchi, qizil rang tasviri, bir 
tomondan, quvonch, go`zallik, sevgi va hayotning to`liqligini anglatsa, boshqa tomondan, adovat, 
qasos, urushni bildiradi.
Oq rang poklikni, beg`uborlikni, aybsizlikni, fazilatni, quvonchni anglatadi
1
. Oq rang deganda 
aniqlik tushunilgan bo`lib, ushbu tushuncha haqiqat g`oyasi bilan chambarchas bog`lanib ketadi. 
Shuning uchun qadimgi Rimda vestallar oq ko`ylak va oq niqob kiygan. Chunki ular haqiqat tarafdorlari 
sifatida namoyon bo`lgan. Shuningdek, oq rang ruhiy samimiylikka intilishni anglatibgina qolmay, hatto 
bu intilish ruhiyat bilan bog`liq bo`lgani holda, jismonan insonning bu dunyodan uzilishi ma’nosini ham 
bildirgan. Ushbu rang diniy ta’limotlarda ilohiy nur bilan birlashishni anglatgan, jumladan, islom dini 
falsafasiga oid asarlarda farishtalar, azizlar va solihlar oq rang bilan bog`liq holda tasvirlangan. Ba’zi 
xalqlarda esa oq kiyimni shohlar va ruhoniylar kiygan, bu tantanavorlik va ulug`vorlik ramzi sanaladi. 
Barcha narsaning ziddi mavjud ekanligi kabi oq rang yuqorida keltirilgan mazmunlarga nisbatan teskari 
qiymatga ega bo`lgan o`rinlar ham uchraydi. O`zining tabiati bilan bu rang boshqa barcha ranglarni 
o`ziga singdirish, neytrallash xususiyatiga ega va bu rang haqidagi tasavvurlar o`limga ham borib 
taqaladi. Bu kabi tasavvurlar marosimlarga o`z ta’sirini o`tkazganligini ko`rishimiz mumkin. Masalan, 
Afrika va Avstraliyaning ba’zi qabilalarida yaqin kishining o`limidan keyin tanani oq bo`yoq bilan 
bo`yash urf-odatlarning bir ko`rinishi hisoblanadi. Xitoyda va Osiyo va Afrikadagi ba’zi boshqa 
mamlakatlarda oq rang motam rangidir. 
Qora rang, qoida tariqasida, baxtsizlik, qayg`u, motam va o`limni anglatadi
2
. Qadimgi Meksikada, 
odamning marosim qurbonligi paytida, ruhoniylarning yuzlari va qo`llari qora rangga bo`yalgan. Qora 
ko`zlar haqidagi tasavvurlarga e’tibor qaratadigan bo`lsak, bunday ko`zlar xavflilik, hasadgo`ylik ramzi 
sanalgan. Ammo ba’zi ilmiy ma’lumotlarga ko`ra, qora rang va jinsiy jozibadorlik o`rtasida bog`liqlik bor 
degan qarashlar ham mavjud. Ayrim Afrika qabilalarida juda qora teriga ega ayollar sevishganlar 
sifatida e’tiborga olinadi. Sevgi ehtiroslari ham qanchalik zulmatda tasvirlansa, shunchalik sirli deb 
tushunilgan. Bundan tashqari, Afrikaning qurg`oqchil hududlarida suv kamligi sababli qora bulutlar 
unumdorlik va mo`l-ko`lchilikni va’da qilmoqda, deb qabul qilinadi. Qora buqalar, echkilar yoki qushlar 
yomg`ir yuboradigan qo`riqchi ruhlarga qurbonlik qilinadi, go`yoki qora jonivorning qurbon qilinishi 
insonlarning istagi bo`lmish yomg`irni olib kelishga xizmat qiladi. Sariq – quyosh rangi sifatida qabul 
1
Базыма Б.А. Цвет и психика // монография. – Х.:ХГАК, 2001. –172 с. 
2
Базыма Б.А. Цветовая символика и психодиагностика. – Х., №576, 2002.

---

52 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
qilinadi va shu bilan birga, oltin rangi hamdir. Ko`pgina ayollar sariq kiyimlarni afzal ko`rishadi. 
Ko`pincha, sariq rang zodagonlar va yuqori sinflarning ajralib turadigan belgisi bo`lib xizmat qilgan. 
Masalan, mo`g`ul lamalari qizil kamar bilan sariq kiyim kiyishadi. Boshqa tomondan, Osiyoning ba’zi 
xalqlarida sariq rang motam, qayg`u rangidir. Yevropada sariq yoki sariq-qora bayroq karantin uchun 
ilinganligi, vabo uchun sariq yoki qizil belgi qo`yilishi barchamizga tarixdan ma’lum. Slavyan xalqlari 
orasida sariq rang hasad, xiyonat qilishning rangi hisoblanadi. Ko`plab xalqlarda ko`k rang jannat va 
abadiylikni anglatadi. Shuningdek, u mehribonlik, sodiqlik, doimiylik, muloyimlik ramzi bo`lib, poklik, 
halollik, shon-sharaf va sadoqatni anglatadi. Inglizlar haqiqiy protestantni “ko`k” deb atashadi. Turkiy 
xalqlarda esa ko`k rangning ma’nosi keng bo`lib, osmonni, yuksaklikni ifodalagan, shu sababli o`zlaridan 
ulug` bir qudrat borligini anglab, uni Ko`k Tangri deb atashgan. Fransuzlarda bu rang qo`rquvni yodga 
soladi, ular dahshatni “ko`k qo`rquv” deb atashadi. Slavyan xalqlari orasida ko`k ruhiy dunyo bilan 
bog`liq qayg`u rangini anglatgan. Shuningdek, qadimgi afsonalarda qora va ko`k rangi misolida jinlar 
tasvirlangan. Yashil – bu tabiat rangi. Ko`pgina millatlar uchun bu yoshlik, umid, kulguni anglatsa, 
ba’zida yetuklik, mukammallikni ham bildiradi. O`rta asrlarda Yevropada ayollar yashil va sariq kiyim 
kiygan, Germaniyada esa bor-budidan ayrilgan, kasod bo`lgan odamlar yashil shlyapa kiyishlari odat 
tusiga kirgan. Ranglarning qadimiy ramziyligi va ularning turli madaniyatlarda talqin qilinishi, nafaqat 
individual shaxsning, balki butun jamoalarning rang-barang va hissiy-ixtiyoriy holati ilmiy jihatdan o`z 
tasdig`ini topgan. Ranglarning muvofiqligi va dominantligining psixologik holat bilan bog`lanishi 
M.M.Lusher, I.Gyote va boshqa psixologlar tomonidan o`rganilgan. Bugungi kunda gullarni ramziy 
belgilash biznes reklama sohasida keng qo`llaniladi. Psixologlar ko`k, oltin, oq, qora, qizil ranglarni elita 
segmentiga ega bo`lgan mahsulotlarni aniqlash uchun ishlatish mumkinligini aniqladilar, chunki ular 
asrlar davomida jamiyat elitasi bilan aniqlanib kelgan “qimmat” ranglardir. Darhaqiqat, yuqori narx 
oralig`idagi mahsulotlarda ko`k yoki qora ranglarning oltin bilan kombinatsiyasi juda keng tarqalgan. 
Qora rang logotipni (masalan, oltin rangda qilingan) yoki mahsulotning o`ziga xos tasvirini samarali 
ta’kidlash imkonini beradi. Masalan, ushbu texnikadan ko`plab alkogol ichimliklar ishlab chiqaruvchilari 
foydalanadilar, xususan, viski Johnny Walker va Black Label, konyak Comus yoki Martell. Shunday qilib, 
mahsulot nomi ajralib turadi va sizning oldingizda elita ichimlik ekanligi ta’kidlanadi. Xuddi shu 
yondashuv erkaklar uchun qimmat atirlar va odekolonlarni yaratishda qo`llaniladi. Agar premium 
segmentning ranglari ishonch, qat’iylikni ifodalashi lozim bo`lsa, qizil va sariq ranglarning 
kombinatsiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq. Makdonaldning “xalq” restoranlari va Lipton 
choyining ushbu ikki rangdan foydalanishi bejiz emas. Yashil va ko`k ranglar, odatda, mahsulotning 
yangiligini ko`rsatish uchun ishlatiladi. Bir-biri bilan uyg`unlashishi qat’iyan man etilgan ranglar ham 
mavjud, chunki ular iste’molchida salbiy his-tuyg`ularni keltirib chiqaradi. Masalan, binafsha rangning 
to`q sariq rang bilan kombinatsiyasi umidsizlikni, o`z joniga qasd qilishni anglatadi. Xuddi shu ta’sir, 
masalan, tim qora bo`lmagan fonda oq harflar bilan yozilgan yozuvdan kelib chiqadi.
Hozirgi vaqtda olimlar rangning insonning psixofiziologiyasiga ta’siridan tijorat va maishiy 
maqsadlarda foydalanishga harakat qilishmoqda. Haqiqatan ham, har bir rang inson ruhiyatiga ijobiy 
yoki salbiy ta’sir etadi. Bu, ayniqsa, bolalar ruhiyatida yaqqol aks etadi. Shuning uchun bolalar 
xonalarini ta’mirlash va bezashda ranglarning ruhiyatga ta’siri hisobga olinishi zarur. Bolalar katta 
yoshli insonlarga nisbatan rang va rang kombinatsiyalariga ko`proq moyil bo`ladilar. Jumladan, ko`k 
rang ma’lumotni yaxshiroq o`zlashtirish va do`stona munosabatlarni o`rnatishga yordam beradi. Biroq 
ko`k rangning ba’zi ko`rinishlari diqqatni tezda jalb qiladi va ish qobiliyatini pasaytiradi. Yashil rang 
asab tizimiga tinchlantiruvchi ta’sir ko`rsatadi, bosh og`rig`ini, charchoqni, asabiylikni yengillashtiradi 
va qon bosimini pasaytiradi. Qizil rang qonda adrenalin miqdorini, shuningdek, ish qobiliyatini oshiradi 
va shuning uchun ko`proq harakatlari sust bolalarga tavsiya etiladi. Biroq qizil va yashil ranglarning 
haddan tashqari ko`payishi bolalardada foyda olish istagini uyg`otadi va salbiy xususiyatlarning paydo 
bo`lishiga sabab bo`ladi. Binafsharang yurak va o`pka faoliyatini yaxshilaydi, tananing chidamliligini 
oshiradi. Shunga qaramay, ular suiiste’mol qilinmasligi kerak: bu rang charchoq uchun subliminal 
katalizatordir. Ranglar hatto xonalarni vizual ravishda kengaytirishi (masalan, sariq va sariq-yashil) yoki 

---

53 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
ularni toraytirishi mumkin (qizil-to'q sariq). Sariq-yashil yoki to`q sariq rang ruhiy charchoqni 
yengillashtiradi, sariq rang esa aqliy faolikka yordam beradi. Demak, bolalarning tarbiyasida, ularda 
ijobiy sifatlarning shakllanishida ranglar muhim rol o`ynaydi. Bolalar temperamentiga qarab ham, rang 
psixologiyasi farqlanadi. Masalan, melanxolik temperamentli bolalar paxta, bezak va geometrik 
naqshlarda porloq ranglarga muhtoj bo`lishadi. Sangvinik va xolerik temperametli bolalar esa nafis 
pushti, ochiq ko`k, shaftoli yoki firuza devorlari bo`lgan xonada tinch va xotirjam bo`lib qoladi. 
Shuningdek, yaponlar “Nomsiz ranglar” usuli yordamida bolalarda ijodkorlik qobiliyatini yaratishda 
samara berishini ta’kidlaydi. Bunda yosh o`rganuvchilarning oldiga ranglar solingan 10 ta idish 
qo`yiladi. Idishning ustiga rang nomi yozilmaydi, faqatgina uning ichidagi ranglardan foydalanilgan 
nuqtachalar aks ettiriladi. Nuqtalarning o`lchami turlicha bo`ladi. Dizaynerlarning maqsadi – shu orqali 
bolaning o`ylash va o`rganish malakasini o`zgartirish. Bunda bola ranglarni aralashtirib, qanday rang 
hosil bo`lganini ko`radi va o`zicha mulohaza yuritadi. Masalan, bola pushti va ko`k rangli ikki nuqta aks 
ettirilgan idishga qaraydi. Hozircha bu idish ichidagi ikkita rangdan qanday rang hosil bo`lishini 
bilmaydi. U mutaxassislar aytganidan so`ng, idishlarni siqib ko`radi va pushti hamda ko`k ranglardan 
siyoh rang hosil bo`lishiga guvoh bo`ladi. Bu nihoyatda qiziqarli jarayon. Yana bir misolni olaylik. 
Siyohrang idishda katta ko`k va kichkina pushti rang nuqtalar aks ettirilgan. Bu oz miqdorda pushti va 
ko`p miqdorda ko`k rangni aralashtirib ko`r, demakdir. Bola amaliyotni bajaradi va uning ko`z o`ngida 
to`q ko`k rang hosil bo`ladi. Keyingi bosqichda bolaga istalgan ikkita rang aytilib, ulardan qanday rang 
paydo bo`lishi mumkinligi so`raladi. Kichik ijodkor uni o`zicha o`ylab, tasavvuridagi ranglarni aytadi. 
Bola bu usulni o`rganib olgach, o`zi istagan ranglarni qorishtiradi va shu tariqa, o`zi uchun yangi 
ranglarni kashf etib boradi. Ranglar bilan ishlashning oson va zavqli bu usuli bolada ijodkorlik 
qobiliyatini rivojlantirib, yangilik yaratishga bo`lgan istagini oshiradi. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, borliqdagi narsa-hodisalar bolalar ongida akslanishi natijasida unda 
ma’lum bir kayfiyat uyg`otishi, psixologik ta’sir qilishi mumkin. Shu ma’noda ranglarning turli jilvasi
bolalar uni qabul qilganda mavjud hissiyot bilan sintezlashib, psixologik holatni boshqarish xususiyatiga 
ega. Shunday ekan, ranglarning sirli xususiyatlarini anglash va ulardan oqilona foydalanish 
samaradorlikka erishishning muhim shartidir.