|
ИЛМИЙ РАХБАР ДОЦЕНТ БАЗАРОВА ГУЛНОРА
"ИКТИСОДИЕТ"ЙУНАЛИШИ ТАЛАБАСИ АЗИМХОЖИ МУХАММАДИСЛОМ ИСРОИЛХОЖИ ЎҒЛИ
ИНФЛЯТСИЯ ХИСОБЛАШ ТУРЛАРИ
Инфлятсия ҳақида бошланғич тушунча
Inflyatsiya - lotincha “inflatio” so'zidan olingan bo'lib, “shishish”, “bo'rtish”, “ko'tarilish” degan ma'nolarni anglatib, mamlakatdagi tovar va xizmatlar bahosi umumiy darajasining oshishi (o'sishi) tushuniladi. Narxlarning umumiy darajasi ko'tarilishi natijasida mamlakat pul birligi (milliy valyuta) xarid qobiliyatining pasayishi ro'y beradi. Bu esa o'z navbatida, davlat pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi.
Хўш пулнинг қадрсизланиши деганда нима тушунилади?
Пулнинг қадрсизланиши деганда, бир хил миқдордаги пулга вақти келиб
камроқ бўлган товар ва хизматларни сотиб олиш, яъни сотиб олиниши мумкин бўлган товар ва хизматлар миқдорининг вақти келиб камайиши тушунилади.
Мисол учун, йилнинг бошида 100 минг сўмга сотиб олиш мумкин бўлган кундалик истеъмолдаги товар ва хизматларнинг миқдори йилнинг охирига келиб камаяди. Бу эса 100 минг сўмга йилнинг охирида йилнинг бошидагига нисбатан худди ўша товар ва хизматларни камроқ миқдорда сотиб олиш демакдир.
Эътибор беринг! Инфлятсиянинг асосий кўрсаткичи бўлиб истеъмол нархлари индексининг маълум бир даврдаги ўзгариши ҳисобланади.
Истеъмол нархлари индекси – уй-хўжаликлари талабидан келиб чиқиб, маълум бир товар
ва хизматлар умумий нархларининг ўртача ўзгариш даражасини акс эттиради. Ушбу умумий кўрсаткич
истеъмол саватидаги ҳар бир товар ва хизмат учун нархларнинг ўзгаришини инобатга олган ҳолда ҳисобланади.
Эътибор беринг! Узоқ вақт мобайнида товар ва хизматлар нархлари барқарор бўлган, ривожланган мамлакатларда инфлятсиянинг ўрта муддатли кўрсаткичи 2 фоиз атрофида, ушбу кўрсаткич ривожланаётган ва бозор иқтисодиёти шаклланаётган давлатлар учун эса нисбатан юқорироқ, тахминан 2-6 фоиз атрофида бўлиши мақбул деб топилган.
Бугунги кунда ҳар қандай даражадаги инфлятсия салбий жиҳатга эга деган фикр оммада мавжуд бўлиб, аслини олганда инфлятсиянинг ҳар қандай даражаси ҳам иқтисодиёт учун зарарли эмас. Иқтисодий ўсиш учун кам фоизли барқарор инфлятсия бу табиий жараён.
Паст даражадаги инфлятсия иқтисодиётда қўшимча талаб яратиши орқали иқтисодий ўсишга туртки беради. Инфлятсиянинг умуман йўқ бўлиши эса иқтисодиётнинг ўсиш суръатини пасайтириб юбориши мумкин. Шиддатли инфлятсия келгусида юқори инфлятсияга олиб келиб, иқтисодиётни издан чиқариши мумкин. Шу нуқтаи назардан паст даражадаги барқарор инфлятсия ижобий ҳисобланади.
ўртача инфлятсия(нархларнинг ўсиши одатда йилига 3-5% ни ташкил қилади, йилига 10% дан ошмайди) иқтисодиёт учун жиддий хавф туғдирмайди. Бу ҳолда нархлар аста-секин, лекин барқарор равишда ўртача суръатда (йилига тахминан 10%) кўтарилади. Пулнинг қиймати сақланиб қолади, номинал нархларда шартномалар имзолаш хавфи йўқ. Саноати ривожланган мамлакатларда у иқтисодиётнинг нормал фаолият юритишининг элементи сифатида қаралади, бу эса кўп ташвиш туғдирмайди. Бу инфлятсия ҳам дейилади табиий, чунки нархларнинг бундай ўсиши иқтисодий тизимнинг муваффақиятли ривожланишига тўсқинлик қилмайди, ишлаб чиқарувчиларга ҳам, истеъмолчиларга ҳам муаммо туғдирмайди.
Кучли инфлятсия(нархларнинг йилига 10% дан 20% гача ўсиши) давлатнинг пул-кредит сиёсатини тўғрилашни талаб қилади, чунки унинг кескин инфлятсияга ўтиш хавфи мавжуд. Шошилинч инфлятсия(нархларнинг ўсиш суръати йилига 20% дан 200% гача) иқтисодий тизимда анча узоқ вақт давомида кузатилиши мумкин. Бундай суръат оғир иқтисодий ва ижтимоий оқибатларга олиб келиши мумкин (ишлаб чиқаришнинг пасайиши, кўплаб корхоналарнинг ёпилиши, аҳоли турмуш даражасининг пасайиши ва бошқалар), шартномалар нархларнинг кўтарилиши билан "боғланади" ва пул маблағлари амалга оширилади. тезлаштирилган суръат. Кўпинча, бундай инфлятсия шароитида иқтисодиётнинг ишлаши тушкунликка тушади, бизнес соҳасини ривожлантириш учун ҳеч қандай рағбат йўқ, чунки фойда инфлятсия томонидан "еб кетилади". Бу эрда жиддий иқтисодий бузилишлар мавжуд. Пул тезда ўз қийматини йўқотади ва аҳоли уни тезда моддийлаштиради. Молиявий бозорлар пасаймоқда. Инфлятсиянинг кескин ўсиши пул-кредит сиёсатини тубдан қайта кўриб чиқишни талаб қилади.
Гиперинфлятсия(йиллик нархларнинг ўсиши 200% дан ошади) нафақат иқтисодий, балки сиёсий характерга эга бўлган қарорлар қабул қилишни талаб қилади, чунки бундай юқори инфлятсия даражаси, биринчи навбатда, товар-пул муносабатлари билан боғлиқ бўлган мамлакатнинг эҳтимолий иқтисодий инқирозини англатади. Жаҳон рекорди Венгриядаги гиперинфлятсия эди (1945 йил август - 1946 йил июл), ўшанда нархлар ойига ўртача 20 мартага кўтарилган. Гиперинфлятсия пул тизимининг қулашига олиб келади. Пул ўз вазифаларини этарли даражада бажаришни тўхтатади, энг йирик корхоналар зарар кўради ва фойдасиз бўлади. Гиперинфлятсия иқтисодий механизмни фалаж қилади, чунки пулни товарга айлантириш учун ундан қочишнинг таъсири кескин кучаяди. Иқтисодий алоқалар бузилмоқда, бартер алмашинувига ўтилмоқда.
Ҳозирги вақтда инфлятсия табиатини органишда иқтисодчи олимлар унинг монетар сабабларини, яни товар масасига нисбатан пул массасининг хажмини озгаришини асоси қилиб корсатадилар. Инфлятсия билан олиб бориладиган фаолиятда унинг даражасини олаш учун дастак лозим болади. Ушбу дастак болиб баҳолар индекси ҳисобланади. Баҳолар индекси жорий умумий истемол нархларининг базис давридан нархларга нисбатан осиши (пасайиши) билан аниқланади. Ушбу индексни аниқлашда мамлакат фуқороларининг истемол саватига киритилган маҳсулотлар в хизматларнинг чакана нархларидан фойдаланадилар. Ушбу формула қуйидагича ҳисобланади:
ПКт
ИПТс = ------------ х 100 %
ПКб
Бу эрда: ИПТс – истемол нархларининг индекси;
ПКт - истемол саватининг жорий нархи;
Пкб - истемол саватининг базис нархи.
Инфлятсия даражасининг осишини бир баҳосини осиши билан аниқлаш мумкин. Масалан 1 литр бензиннинг базис давридаги нархи 500 сом болган ва унинг жорий даврдаги нархи 585 сомга тенг. Демак, биз кузатган давр ичида 1 литр бензиннинг нархи 117 % га ортган.
585 сом
1 литр бензин = --------------- х 100 % = 117 %
500 сом
Do'stlaringiz bilan baham: |
