|
GIPOFIZ (HYPOPHYSIS)
Gipofiz boshning turk egari chuqurchasida joylashgan kichik, toq organ. U oraliq miyaning voronkasi
bilan gipofiz oyoqchasi orqali bog’langan. Gipofizning og’irligi 0,34-0,65 g, Uning og’irligi jinsiy
balog’atga etish, homiladorlik davri va shu ka-bi jarayonlarda o’zgarib turib, boshqa endokrin
bezlarning funk-tcional holatiga bog’liq bo’ladi. Gipofiz anatomik jihatdan murakkab a’zo bo’lib, sut
emizuvchilarda tuzilishi va faoliyatiga ko’ra keskin farqlanuvchi 4 qismdan: 1) bez tuzilishiga ega
bo’l-gan va a’zoning 3/4 qismini tashkil etuvchi oldingi bo’lak; 2) sut emizuvchilarda unchalik
rivojlanmay, sodda hayvonlarda anchagi-na katta bo’lgan o’rta (oraliq) bo’lak; 3) oldingi bo’lakning
da-vomi hisoblanib, bez tuzilishiga ega bo’lgan tuberal (do’mbok) bo’lak; 4) miyaning davomi
bo’lgan va neyrogipofiz yoki nerv qism deb ataluvchi orqa bo’laklardan iborat.
Gipofizning oldingi bo’lagi, do’mboq qism va oraliq bo’lak bez epiteliysidan iboratligidan
adenogipofiz nomini olgan. Neyrogipofiz (orqa bo’lak) miya oyoqchasi yoki voronkasi bilan tu-tashib
ketg’an bo’ladi. YOsh o’tishi bilan gnpofiz kichiklashib bo-radn. Gipofizning taxminan 70% ini
oldingi bo’lak, 20% ini orqa bo’lak, 10% ini oraliq bo’lak tashkil qiladi.
Gipofizning funktciyasi. Uning oldingi bo’lagida quyidagi gormonlar ishlab chiqariladi: 1)
somatotrop gormon (o’sish gor moni)-organizmning o’sish protcesslariga ta’sir etadi. Bu gor-
monning ishlab chiqarilishi me’yoridan oshib ketsa - gigantizm, etishmaganda esa pakanalik vujudga
keladi; 2) krinotrop gor-monlar - endokrin bezlarning ishini tartibga solib turadi. Ularga tireotrop
(qalqonsimon bez faoliyatini oshiruvchi), adre-nokortikotrop (buyrak usti bezi po’stloq qismining
funktciyasini qo’zg’atuvchi) hamda gonadotrop - jinsiy bezlar ishini kuchayti-ruvchi gormonlar
kiradi. Gonadotrop gormonlar gruppasi; a) fol-likulni stimullovchi, ya’ni tuxumdonlarda
follikullarning etilishini, estrogen ishlab chiqarishini, urug’donlarda esa sperma-togenez protcessini
intensivlashtiruvchi; b) lyuteinlovchi (ovulya-tciyani vujudga keltirib, sariq tanani hosil qilishda
ishtirok etuvchi va urug’donda jinsiy gormonlar
ishlanishiga ta’sir qi-luvchi); v) lyuteotrop yoki
272
prolaktin (tuxumdonda sariq tana hosil bo’lish protcessini va sut bezlarida sut ishlanishini stimul-
lovchi gormonlardan iborat (162-rasmga q.). Urta bo’lakda mela-nin hosil bo’lishini stimullovchi
gormon (melanotropin) va li-potropin (lipidlar metabolizmini kuchaytiruvchi) gormoni ishlab
chiqariladi. Melanotropin terining pigment hujayralarini ko’-paytiradi va teri rangiga ta’sir qiladi (bu
ta’sir past tabaqa hayvonlar uchun xarakterlidir). Gipofizning orqa bo’lagida gor-moklar sintez
qilinmaydi. Bu erga gipotalamus yadrolarining neyrosekret hujayralari sintez qnlgan mahsulot
yig’iladi va saqlanadi.
Gipofizning taraqqiyoti. Gipofiz kurtagining xssil bo’lishi
163- rasm. Gipofizning taraqqiyoti. 15 kunlnk quyon hsmilasi.
1 -sraliq miya voronkasining bo’shliri; 2 - gipofiz orqa bo’tashning kurtagi, 3 - gig.ofizar cho’ntak -
adenogipofiz kurtagi; 4 - og’iz bo’shlsha; 5 - til (Falindan).
-.pusht rivojining birinchi oylari oxirlarnda yuz beradi. Bu davr-da og’iz bo’shlig’i tepa epiteliysining
rivojlanayotgan bosh miya tomon botib kirishi natijasida qalin devorli tor va uzun nay hosil bo’ladi.
Oldingi devori bilan oraliq miya pufagiga tegib turuvchi bu tuznlma Ratke chuntagi deb ataladi (163-
rasm). Bu cho’ntakning taraqqiyoti miya rivojlanishi bilan birga kechadi. Agar shu taraqqiyot davrida
miya pufagi olib tashlansa, gipofiz oldingi va o’rta bo’laklari rivojlanmay qo’yadi, ya’ni differen-
tciallanish to’xtab"qoladi. Dastavval, gipofiz ekzokrin bez kabi burun-halqum' zonasi bilan aloqador
bo’lgan chiqaruv nayiga ega bo’ladi! So’ngra bu nay reduktciyaga uchrab, yo’qolib ketadi. Ratke
cho’ntagi oldingi devorining epiteliysi tez ko’payishi natijasida qalin qatlam hosil bo’ladi. Bundan
esa gipofizning oldingi bo’-
273
164-rasm. 1ipo[)iz. Gemagoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 10, ok. 10. 1 » oldingi bo’lakS 2 - orqa
bo’lak; 3 ™ oraliq bo’lak.
lagi, cho’ntak orqa devori hujayralaridan esa gipofiz o’rta qis-mi vujudga keladi. CHo’ntak bo’shlig’i
torayib, oldingi va o’rta bo’laklararo tor gipofiz yorng’iga aylanadi. Orqa bo’lax-epiteliy
tasmachalariga yondoshgan miya voronkasidan hosil bo’ladi. Gipofiz epiteliy kurtagining
neyrogipofizni hosil qiluvchi oraliq miya devertikuli bilan qo’shilib, yagona a’zoga aylanishi embrion
ta-komilining ettinchn haftalarida ro’y beradi. Bu tuzilmalarga qon tomirlarning kirib kelishi
gipofizning murakkab qoya t to’rini hosil qiladi.
Oldingi bo’lakda dastavval bazofil hujanralar, so’ngra em-brion taraqqiyotining to’rtinchi
oylaridagina atcidofil hujay-ralar takomnllashadn. Keyinchalik bu hujayralar rizojlaiishi va
takomillanishi bir xil tarzda kechmaydi. Erkak jinsiga Man-eye homilashshg 4,5-5-oylarida bazofil
hujayralarining yirik-lashishi va degranulyatcnyasi ro’y beradi. Bu holatni shu davrda rivojlanayotgan
jinsiy sistemaga pshofiz ta’sir etishi bilan bog’lash mumkin.
Gipofizning tuzilishi. Gipofizda yuqormda kayd hilinganidek nkki asosiy qism: adenogipofiz va
Do'stlaringiz bilan baham: | 
