Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н



Download 18,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet245/315
Sana12.09.2021
Hajmi18,63 Mb.
#172604
1   ...   241   242   243   244   245   246   247   248   ...   315
Bog'liq
Gistologiya Zufarov K. 2005(1)

ENDOKRIN SISTEMA 

Endokrin sistemaning markaziy Enorokrin sisteshning peri^grik a’zollri 

a’zolari: I j, 

1. Gipotalamus (neyrosekretor Sof endokrin bezlar: Echdokrin va noendokri p 

yadrolar) I Qalqonsimon bez. vazifalarni o’tovch» 

2- Gipofiz. 2. Qalqonsimon bez a’zolar: 

3. Epifiz. 

oldi


 Q

e3ll

 I Me’da osti b/zi 

3. Buyrak usti bez 2. Urug’don. lari 3. Tuxumdon 

4.Yo’ldosh. 

YAkka joylashgan enDokrin xujayralar: 

1 APUD sistemaching endokrin xujayralari (cherv to’qimz hosilalari). 2. YAkka jo ylyshgan , nerv 

to’qima hosilasi bo’lmagan hujairalar. 

Gipotalamusning  o’zi  unchalik  katta  bo’lmasa  ham,  uning  tci-toarxitektonikasi  murakkabdir. 

Gipotalamusning kulrang mod-dasi miyaning uchinchi qorinchasi bo’shlig’ining atrofida joylasha-di. 

Nerv hujayralari kulrang moddada ayrim-ayrim to’plam-lar - gipotalamik yadrolar hosil qiladi. Odam 

va boshqa sut emizuvchilar gipotalamusida 32 juft yadro tafovut etiladi. Bu yadrolar orasida oraliq 

nerv  hujayralari  yoki  ularning  ayrim  gruppalari  joylashganligidan  biror  yadroning  fiziologik  fao-

liyatini faqatgina shu yadroga taalluqli bo’lmay, gipotalamusning yadrolararo zonasiga ham taalluqli 

hisoblanadi. Gipotalamus yadrolari neyrosekretor hujayralar tutadi. 

Har bir neyrosekret hujayrada tana (yoki perikarion) va terminal kengaymalar (neyrosekret oxirlari) 

hosil qiluvchi o’simtalar tafovut etiladi. Usimtalarga ko’ra bi- va mul’tipo-lyar hujayralar ajratiladi. 

Hujayralarning,  ayniqsa,  perika-rion  qismining  nozik  tuzilishi  bu  neyronlarning  bez  hujayra-lariga 

o’xshashlik tomonlarini ko’rsatadi. Neyrosekret hujaGfa tcitoplazmasi bazofil xususiyatga ega bo’lib, 

RNK  ga  mo’ldir.  Do-nador  endoplazmatik  to’r 

bu  hujayralarda  o’ta  rivojlangan,  er-kin 



 

269 


joylashgan ribosoma va polisomalar ham mo’ldir. TCitoplaz-ma chekkalarida donador endoplazmatik 

to’r tcisternalari bir-biriga parallel’ va zich yotgan kanalchalardan iborat bo’lsa, hu-jayra markaziy 

zonasida bu organella tcisternalari kam bo’lib, ular tartibsiz, siyrak joylashganligi ko’rinadi. Donador 

en-doplazmatik to’rning ayrim elementlari neyrosekret hujayra-ning barcha o’simtalarga kirganligi, 

o’simtalar qalinligi deyar-li  bir xil bo’lganligi va ularning barchasi bir xilda neyrosek-ret donalari 

tutganligidan  bu  hujayralarning  «dendrit»  va  «akson»  larini  farqlab  olish  qiyin  bo’ladi. 

Plastinkasimon kompleks rivojlangan bo’lib, ko’pincha, akson tomonda joylashib, lamella, pufak va 

vakuolalardan iborat. Yirik mitoxondriyalar faqatgina hujayra tanasida joylashibgina qolmay, barcha 

o’sim-talarda ham mavjud. Neyrosekretor hujayra perikarionida ney-rofibrillalar kuzatilmasa-da, ular 

neyron o’simtalarida va oz bo’lsa ham, neyrosekret tola oxirlarida uchraydi. Hujayra tci-toplazmasida 

lizosomalar va mul’tivezikulyar tanachalar ham bo’ladi. 

Gipotalamus  neyronlari  orasida  RNQ  miqdorining  har  xil-ligiga  qarab  turli  funktcional  holatlarda 

bo’lgan  «och»  va  «to’q»  bo’yaluvchi  hamda  degeneratciyaga  uchragan  hujayralar  mavjud.  Ney-

rosekret hujayralarning o’ziga xosligi ularda sekretor dona va vakuolalarning bo’lishidir. 

Gipotalamus  yadrolarining  kranio-kaudal  yo’nalishda  joyla-shishi  bo’yicha  aniq  ajralmagan  uchta-

oldingi,  o’rta  (yoki  tube-ral)  va  oraliq  (mamilyar)  zonalarni  farqlash  mumkin.  Bu  zona-larning 

funktcional ahamiyati, ular tutgan yadrolarga (hujayra-lar to’plamiga) qarab turlicha bo’ladi. 

Gipotalamusning oldingi zonasi supraoptik va paraventri-kulyar neyrosekretor yadrolar tutadi. 

Supraoptik yadro yirik 

 

162- rasm. Gipatalyamo- pshsfizar sistema va trop gormonlarning mishen-a’zolarga ta’siri (sxema) 



(B. V. Alyoshin rasmi). 

1 - ko’rish xiazmasi; 2 - birlamchi kapillyarlar to’ri va medial eminentciya; 3 - SH q:;rincha e^shlig’i; 

gipotalamus  ba’zi  yadrolarining  proekiiyasi;  4-  supraoptik  yadro;  5  -  oldingi  gipotalamus  yadrosi 

(gipotalamusning  preo17tik  zonasi);  6  -  paraventrikulyar  yadro;  7  -  me-diobaeal  iipotalamusning 




 

270 


arkuat  va  veyatromedial  yadrolar  kompleksi;  8  -  gipotalamusning  adenogipofizar  gormonlarini 

Sirlamchi  kapillyarlar  to’riga  sekreqiya qiluvchi  me^iobazal  yadro xujayralari;  9--gipotalamusning 

zffektor nerv tutamlarini hosil qiluvchi medioba-’gl neyronlari (garagipos).izlar ta’sir) 10 - talamus ; 

11 - sh qorincha voronkasi va gi-lofiz osqchasi; 12 - pshofizning orqa bo’lagi; 13 - Xerring tanachasi 

(oldingi  gpotalamus  suprooptik  va  paraventrikulyar  yadro  xujayralari  o’simtalarining  gipofiz  orqa 

bo’lagi  ka-gillyarlarida  tugashi);  14  -gipofvz  o’rta  bo’lagi;  15  -  gipofiz  yorigi;  16  -  gipofiznnng 

oxdingi bo’lagi r.a ikkilamchi kapillyarlar to’ri; 17 - portal (darvoza) venasi; 1? - adeno- 

.gipofizning tuberal qismi. 

hujayralardan iborat  lateral va  medial  gruppalardan tashkil topgan. Supraoptik  va  paraventrikulyar 

yadrolar  sohasi  qon  to-mirlarga  mo’l  bo’lishi  bilan  ajralib  turadi.  Bu  yadrolar  ney-ritlari 

gipotalamoneyrogipofiz tutamlar hosil qilib, gipofiz oskchasi orqali gipofizning orqa bo’lagiga o’tadi 

va bu yadrolar-da ishlangan neyrogormonlar gipofizning orqa bo’lagida neyro-vazal sinapslar orqali 

qonga ajraladi (162-rasm). Supraoptik va paraventrikulyar yadrolardagi yirik neyrosekretor hujayra-

larda oqsil tabiatli ikki xil neyrogormon - vazopressin yoki antidiuretik gormon (ADG) va oksitotcin 

sintezlanadi. Odamda antidiuretik gormon asosan s^praoptik yadroda, oksitotcin esa paraventikulyar 

yadro hujayralarida sintezlanadi. 

Gipotalamusning  o’rta  qismida  lateral,  periven-trikulyar,  ventro-medial,  dorso-medial,  arkuat 

(infundibulyar) va ulardan chetroqda lateral tuberal yadrolar farqlanadi. Bu yadrolarning neyronlari 

turli  kattalikda  bo’lib,  chekka  sohalar-da  mayda  nerv  hujayralarining  to’plamlarini  tutadi.  Ventro-

medial yadro neyronlari gipotalamus lateral sohasining nerv hujayralari bilan ko’plab kontaktlar hosil 

qilib,  gipotala-musning  qarama-qarshi  tomonidagi  shunday  yadrolar  bilan  bog’-lovchi  komissural 

tutam hosil qiladi. Arkuat yoki infundibu-lyar yadro uncha katta bo’lmagan uchburchak, duksimon 

hujayralar to’plamidan iborat bo’lib, medial eminentciyaga qadar davom etadi. G’rta gipotalamusning 

mayda  neyrosekretor  hujayralari-da  adenogipofizotrop  neyrogormonlar  ishlanadi.  Bu  neyrogor-

monlar  oqsil  tabiatli  bo’lib,  ular  adenogipofiz  ishini  boshqa-radi.  Neyrogormonlarning  ikki  turi: 

liberinlar  va  statinlar  farqlanadi.  Liberinlar  -  adenogipofiz  hujayralari  faoliya-tini  stimullaydi  va 

gormonlar  ajralishini  kuchaytiradi.  Sta-tinlar  liberinlardan  farqli  ravishda  adenogipofiz  hujayra-

larining  faoliyatini  susaytiradi  va  gormon  chiqishini  kamayti-radi  yoki  to’xtatadi.  Bu  gormonlar 

periventrikulyar  yadrolarda,  tipotalamusning  preoptik  zonasida,  hamda  supraxiazmatik  yadro-larda 

hosil  bo’ladi.  Gipotalamus  yadrolari  neyrosekretor  hujayralarning  o’si!^lari  tuberoinfundibulyar 

tutam holida me-dial eminentciya tomon yo’naladi va bu sohada bnrlamchi kapil-lyarlar to’ri bnlan 

akso-vazal sinapslar hosil qiladi (162-rasm). 

Adenogipsfizar gormonlar va ularning ta’sir qilish joyi; STG - organizm turli a’zolari, xususan skelet 

o’sishini  tezlashtiradi;  AKTG  -bo’yrak  ustn  po’st-loq  moddasnning  tutamli  va  to’rsimon  zonalari 

ishini  kuchaytiradi;  LG-ovulya-tciyani,  sariq  tana  hosil  bo’lishini  va  unda  progesteron  ishlanishini 

stnmullaydi. ErkaklarDa urug’donda testosteron ishlanishini stimullaydi; FSG - ayollar tuxum-donida 

follikullar  o’sishini  va  ularda  estrogen  hosil  bo’lishini,  erkaklar  urug’do-nida  spermatogenezni 

stimullaydi;  TTG-qalqonsimon  beyada  tireoid  gormoni  ishlab  chiqarilishini  va  umuman 

sekretciyasini tezlashtiradi; LTG - sut bezlarida sut ho- 

sil bo’lishini tezlashtiradi. 

Gipofiz orqa bo’lagida to’planuvchi gormonlar; OKS  -bachadon qisqarnshinn va sut bezlaridan sut 

ajralishin  yuzaga  keltiradi;  ADG  -  buyrakda  birlamchi  siydik-dan  suvni  qay-  ta  so’rilishini 

kuchaytiradi (diurezni kamaytiradi) va shu vaqtda arteriyalardagi qon bosimini ko’taradi. 

SHu  yo’sinda  neyrosekretor  hujayralarida  hosil  bo’lgan  neyrogor-monlar  qonga  tushadi  va 

adenogipofiz  ishini  boshqaradi.  SHun-day  qilib,  gipotalamusning  adenogipofizga  ta’siri  asosan 

gumoral  yo’l  bilan  ifodalanadi.  YUqorida  aytib  o’tilganidek,.  gipofizning  orqa  qismida  ajralgan 

gormonlar oldingi gipota-lamus yadrolari hujayralarining mahsulotidir. 

brqa  gipotalamus  mamillyar  va  premamillyar  yadrolar-dan  iborat.  Odamda  mamillyar  yadro  juft 

bo’lib,  lateral  va  me-dial  qismlardan  iborat. 

Lateral  qismda  nerv  hujayralari  yi-rikroq 




 

271 


bo’lsa-da, umuman, mamillyar yadroda neyronlar unchalik katta emas. Gipotalamusning o’rta va orqa 

bo’limlari  orasida  orqa  gipotalamik  yadro  bo’lib,  u  odamlarda  yaxshigina  rivojlan-gan.  Bu  yadro 

mayda  va  yirik,  oval  hujayralardan  iborat.  Yirik  neyronlar  mamillyar  yadroga  tomon  yo’nalgan 

tutamga ega bo’lgani-dan bu oraliq yadro mamilo infundibulyar yadro deyiladi. 

 


Download 18,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   241   242   243   244   245   246   247   248   ...   315




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish