ENDOKRIN SISTEMA
Endokrin sistemaning markaziy Enorokrin sisteshning peri^grik a’zollri
a’zolari: I j,
1. Gipotalamus (neyrosekretor Sof endokrin bezlar: Echdokrin va noendokri p
yadrolar) I Qalqonsimon bez. vazifalarni o’tovch»
2- Gipofiz. 2. Qalqonsimon bez a’zolar:
3. Epifiz.
oldi
Q
e3ll
I Me’da osti b/zi
3. Buyrak usti bez 2. Urug’don. lari 3. Tuxumdon
4.Yo’ldosh.
YAkka joylashgan enDokrin xujayralar:
1 APUD sistemaching endokrin xujayralari (cherv to’qimz hosilalari). 2. YAkka jo ylyshgan , nerv
to’qima hosilasi bo’lmagan hujairalar.
Gipotalamusning o’zi unchalik katta bo’lmasa ham, uning tci-toarxitektonikasi murakkabdir.
Gipotalamusning kulrang mod-dasi miyaning uchinchi qorinchasi bo’shlig’ining atrofida joylasha-di.
Nerv hujayralari kulrang moddada ayrim-ayrim to’plam-lar - gipotalamik yadrolar hosil qiladi. Odam
va boshqa sut emizuvchilar gipotalamusida 32 juft yadro tafovut etiladi. Bu yadrolar orasida oraliq
nerv hujayralari yoki ularning ayrim gruppalari joylashganligidan biror yadroning fiziologik fao-
liyatini faqatgina shu yadroga taalluqli bo’lmay, gipotalamusning yadrolararo zonasiga ham taalluqli
hisoblanadi. Gipotalamus yadrolari neyrosekretor hujayralar tutadi.
Har bir neyrosekret hujayrada tana (yoki perikarion) va terminal kengaymalar (neyrosekret oxirlari)
hosil qiluvchi o’simtalar tafovut etiladi. Usimtalarga ko’ra bi- va mul’tipo-lyar hujayralar ajratiladi.
Hujayralarning, ayniqsa, perika-rion qismining nozik tuzilishi bu neyronlarning bez hujayra-lariga
o’xshashlik tomonlarini ko’rsatadi. Neyrosekret hujaGfa tcitoplazmasi bazofil xususiyatga ega bo’lib,
RNK ga mo’ldir. Do-nador endoplazmatik to’r
bu hujayralarda o’ta rivojlangan, er-kin
269
joylashgan ribosoma va polisomalar ham mo’ldir. TCitoplaz-ma chekkalarida donador endoplazmatik
to’r tcisternalari bir-biriga parallel’ va zich yotgan kanalchalardan iborat bo’lsa, hu-jayra markaziy
zonasida bu organella tcisternalari kam bo’lib, ular tartibsiz, siyrak joylashganligi ko’rinadi. Donador
en-doplazmatik to’rning ayrim elementlari neyrosekret hujayra-ning barcha o’simtalarga kirganligi,
o’simtalar qalinligi deyar-li bir xil bo’lganligi va ularning barchasi bir xilda neyrosek-ret donalari
tutganligidan bu hujayralarning «dendrit» va «akson» larini farqlab olish qiyin bo’ladi.
Plastinkasimon kompleks rivojlangan bo’lib, ko’pincha, akson tomonda joylashib, lamella, pufak va
vakuolalardan iborat. Yirik mitoxondriyalar faqatgina hujayra tanasida joylashibgina qolmay, barcha
o’sim-talarda ham mavjud. Neyrosekretor hujayra perikarionida ney-rofibrillalar kuzatilmasa-da, ular
neyron o’simtalarida va oz bo’lsa ham, neyrosekret tola oxirlarida uchraydi. Hujayra tci-toplazmasida
lizosomalar va mul’tivezikulyar tanachalar ham bo’ladi.
Gipotalamus neyronlari orasida RNQ miqdorining har xil-ligiga qarab turli funktcional holatlarda
bo’lgan «och» va «to’q» bo’yaluvchi hamda degeneratciyaga uchragan hujayralar mavjud. Ney-
rosekret hujayralarning o’ziga xosligi ularda sekretor dona va vakuolalarning bo’lishidir.
Gipotalamus yadrolarining kranio-kaudal yo’nalishda joyla-shishi bo’yicha aniq ajralmagan uchta-
oldingi, o’rta (yoki tube-ral) va oraliq (mamilyar) zonalarni farqlash mumkin. Bu zona-larning
funktcional ahamiyati, ular tutgan yadrolarga (hujayra-lar to’plamiga) qarab turlicha bo’ladi.
Gipotalamusning oldingi zonasi supraoptik va paraventri-kulyar neyrosekretor yadrolar tutadi.
Supraoptik yadro yirik
162- rasm. Gipatalyamo- pshsfizar sistema va trop gormonlarning mishen-a’zolarga ta’siri (sxema)
(B. V. Alyoshin rasmi).
1 - ko’rish xiazmasi; 2 - birlamchi kapillyarlar to’ri va medial eminentciya; 3 - SH q:;rincha e^shlig’i;
gipotalamus ba’zi yadrolarining proekiiyasi; 4- supraoptik yadro; 5 - oldingi gipotalamus yadrosi
(gipotalamusning preo17tik zonasi); 6 - paraventrikulyar yadro; 7 - me-diobaeal iipotalamusning
270
arkuat va veyatromedial yadrolar kompleksi; 8 - gipotalamusning adenogipofizar gormonlarini
Sirlamchi kapillyarlar to’riga sekreqiya qiluvchi me^iobazal yadro xujayralari; 9--gipotalamusning
zffektor nerv tutamlarini hosil qiluvchi medioba-’gl neyronlari (garagipos).izlar ta’sir) 10 - talamus ;
11 - sh qorincha voronkasi va gi-lofiz osqchasi; 12 - pshofizning orqa bo’lagi; 13 - Xerring tanachasi
(oldingi gpotalamus suprooptik va paraventrikulyar yadro xujayralari o’simtalarining gipofiz orqa
bo’lagi ka-gillyarlarida tugashi); 14 -gipofvz o’rta bo’lagi; 15 - gipofiz yorigi; 16 - gipofiznnng
oxdingi bo’lagi r.a ikkilamchi kapillyarlar to’ri; 17 - portal (darvoza) venasi; 1? - adeno-
.gipofizning tuberal qismi.
hujayralardan iborat lateral va medial gruppalardan tashkil topgan. Supraoptik va paraventrikulyar
yadrolar sohasi qon to-mirlarga mo’l bo’lishi bilan ajralib turadi. Bu yadrolar ney-ritlari
gipotalamoneyrogipofiz tutamlar hosil qilib, gipofiz oskchasi orqali gipofizning orqa bo’lagiga o’tadi
va bu yadrolar-da ishlangan neyrogormonlar gipofizning orqa bo’lagida neyro-vazal sinapslar orqali
qonga ajraladi (162-rasm). Supraoptik va paraventrikulyar yadrolardagi yirik neyrosekretor hujayra-
larda oqsil tabiatli ikki xil neyrogormon - vazopressin yoki antidiuretik gormon (ADG) va oksitotcin
sintezlanadi. Odamda antidiuretik gormon asosan s^praoptik yadroda, oksitotcin esa paraventikulyar
yadro hujayralarida sintezlanadi.
Gipotalamusning o’rta qismida lateral, periven-trikulyar, ventro-medial, dorso-medial, arkuat
(infundibulyar) va ulardan chetroqda lateral tuberal yadrolar farqlanadi. Bu yadrolarning neyronlari
turli kattalikda bo’lib, chekka sohalar-da mayda nerv hujayralarining to’plamlarini tutadi. Ventro-
medial yadro neyronlari gipotalamus lateral sohasining nerv hujayralari bilan ko’plab kontaktlar hosil
qilib, gipotala-musning qarama-qarshi tomonidagi shunday yadrolar bilan bog’-lovchi komissural
tutam hosil qiladi. Arkuat yoki infundibu-lyar yadro uncha katta bo’lmagan uchburchak, duksimon
hujayralar to’plamidan iborat bo’lib, medial eminentciyaga qadar davom etadi. G’rta gipotalamusning
mayda neyrosekretor hujayralari-da adenogipofizotrop neyrogormonlar ishlanadi. Bu neyrogor-
monlar oqsil tabiatli bo’lib, ular adenogipofiz ishini boshqa-radi. Neyrogormonlarning ikki turi:
liberinlar va statinlar farqlanadi. Liberinlar - adenogipofiz hujayralari faoliya-tini stimullaydi va
gormonlar ajralishini kuchaytiradi. Sta-tinlar liberinlardan farqli ravishda adenogipofiz hujayra-
larining faoliyatini susaytiradi va gormon chiqishini kamayti-radi yoki to’xtatadi. Bu gormonlar
periventrikulyar yadrolarda, tipotalamusning preoptik zonasida, hamda supraxiazmatik yadro-larda
hosil bo’ladi. Gipotalamus yadrolari neyrosekretor hujayralarning o’si!^lari tuberoinfundibulyar
tutam holida me-dial eminentciya tomon yo’naladi va bu sohada bnrlamchi kapil-lyarlar to’ri bnlan
akso-vazal sinapslar hosil qiladi (162-rasm).
Adenogipsfizar gormonlar va ularning ta’sir qilish joyi; STG - organizm turli a’zolari, xususan skelet
o’sishini tezlashtiradi; AKTG -bo’yrak ustn po’st-loq moddasnning tutamli va to’rsimon zonalari
ishini kuchaytiradi; LG-ovulya-tciyani, sariq tana hosil bo’lishini va unda progesteron ishlanishini
stnmullaydi. ErkaklarDa urug’donda testosteron ishlanishini stimullaydi; FSG - ayollar tuxum-donida
follikullar o’sishini va ularda estrogen hosil bo’lishini, erkaklar urug’do-nida spermatogenezni
stimullaydi; TTG-qalqonsimon beyada tireoid gormoni ishlab chiqarilishini va umuman
sekretciyasini tezlashtiradi; LTG - sut bezlarida sut ho-
sil bo’lishini tezlashtiradi.
Gipofiz orqa bo’lagida to’planuvchi gormonlar; OKS -bachadon qisqarnshinn va sut bezlaridan sut
ajralishin yuzaga keltiradi; ADG - buyrakda birlamchi siydik-dan suvni qay- ta so’rilishini
kuchaytiradi (diurezni kamaytiradi) va shu vaqtda arteriyalardagi qon bosimini ko’taradi.
SHu yo’sinda neyrosekretor hujayralarida hosil bo’lgan neyrogor-monlar qonga tushadi va
adenogipofiz ishini boshqaradi. SHun-day qilib, gipotalamusning adenogipofizga ta’siri asosan
gumoral yo’l bilan ifodalanadi. YUqorida aytib o’tilganidek,. gipofizning orqa qismida ajralgan
gormonlar oldingi gipota-lamus yadrolari hujayralarining mahsulotidir.
brqa gipotalamus mamillyar va premamillyar yadrolar-dan iborat. Odamda mamillyar yadro juft
bo’lib, lateral va me-dial qismlardan iborat.
Lateral qismda nerv hujayralari yi-rikroq
271
bo’lsa-da, umuman, mamillyar yadroda neyronlar unchalik katta emas. Gipotalamusning o’rta va orqa
bo’limlari orasida orqa gipotalamik yadro bo’lib, u odamlarda yaxshigina rivojlan-gan. Bu yadro
mayda va yirik, oval hujayralardan iborat. Yirik neyronlar mamillyar yadroga tomon yo’nalgan
tutamga ega bo’lgani-dan bu oraliq yadro mamilo infundibulyar yadro deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |