Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

TO`QIMA BAZOFILLARI YOKI SEMIZ HUJAYRALAR (LABROCYTUS SEU 
GRANULOCYTUS BASOPHILUS TEXTUS) 
 
To`qima bazofillari (labrotsit, mastotsit yoki geparinotsit) birinchi marta 1877 yilda Paul 
Erlix tomonidan ta’riflangan bo`lib, sitoplazmasida yirik donachalarni tutgani uchun semiz 
hujayralar nomini olgan. Ular asosan qon tomir kapillyarlari atrofida joylashadi. Bu hujayralar 
yirik noto`g`ri dumaloq shaklga ega bo`lib, fiziologik reaksiyalarda va turli patologik holatlarda 
miqdori o`zgarib turadi. Hujayra sitoplazmasida organellalardan tashqari yirik gomogen 
donachalar (kattaligi 0,3-1,0 mkm) joylashgan (74-rasm). Bir hujayrada. taxminan 10-20 ta 
donachalar bo`lib, ularni tuzilishiga ko`ra donador, plastinkasimon va aralash donachalarga 
bo`lish mumkin.. Donachalar o`zida biologik aktiv bo`lgan moddalar: g e p a p i n, g i s t a m i n 
va serotoninlar tutadi. Bundan tashqari sitoplazmada har xil fermentlar: lipaza, ishqoriy 
fosfataza, peroksidaza, sitoxromoksidaza, ATF-aza va boshqalar mavjud. Hujayraga xos 
fermentlardan biri bo`lib gistidin dekarboksilaza hisoblanadi. Bu ferment yordamida gistidin 
aminokislotasidan gistamin sintezlanadi. 
To`qima bazofillarining donachalarida saqlanadigan geparin va gistamin to`qimalar 
muhiti doimiyligini (gomeostazni) ta’minlashda muhim rol o`ynaydi. Geparin donachalar 
mahsulotining qariyb 30% ini tashkil etib, sulfatlangan kislotali glikozaminoglikanlarga kiradi. 

---

122 
74-rasm. To`qima bazofilning elektron mikrofotogrammasi. X 12.000. 
I-sitolemma; 2-yadro; 3-sekret donachalari. 
U qon ivishiga to`sqinlik qiladi, hujayralararo moddaning o`tkazuvchanligini pasaytiradi 
va yallig`lanish protsessini susaytiradi. Gistamin esa kuchli aktiv modda bo`lib, kapillyarlar 
devorining o`tkazuvchanligini oshiradi va qon tomirlarni kengaytiradi. Shu xususiyatlari tufayli 
to`qima bazofillaridan ajralib chiqadigan gistamin turli xil allergiya reaksiyalarida ishtirok 
etadigan asosiy moddalardag` biri bo`lib hisoblanadi. Gistamindal tashqari, allergiya 
reaktsiyalarida to`qima bazofillari ajratib chiqaradigan moddalar, jumladan, allergiyaning sekin 
ta’sir ko`rsatuvchi moddasi, trombotsitlarni aktivlovchi modda, neytrofil va eozinofillarning 
:xemotaksisini kuchaytiruvchi modda va boshqalar ishtirok etadi. 
Bu moddalarning hujayradan tashqariga chiqishi 
degranulyatsiya 
deb atalib, u turli usul 
bilan amalga oshishi mumkin. Degranulyatsiya jarayonida to`qima bazofillarining hujayra qo-
big`ida joylashgan maxsus retseptorlari muhim o`rin tutadi. Bu retseptorlar organizmga tushgan 
yot antigenlarning antitelolar bilan hosil qilgan maxsus 
«antigen + antitelo» 
kompleksini o`ziga 
biriktirib olib, natijada, hujayradan yuqorida qayd qilingan moddalarning ajralib chiqishiga olib 
keladi. Hozirgi paytda allergiya kasalliklarida immunoglobulinlarning maxsus E sinfi (Ig E) 
muhim rol o`ynashi tasdiqlangan. Allergiya reaktsiyalariga moyil bo`lgan organizmda 
antigenlarga yoki allergenlarga qarshi ko`p miqdorda Ig E ishlab chiqariladi. «Allergen + Ig E» 
kompleksi 
esa 
to`qima 
bazofillarining 
retseptorlari 
bilan 
bog`lanib, 
hujayralar 
degranulyatsiyasiga sabab bo`ladi. Demak, bu holatlarda Ig E himoya vazifasini o`tash o`rniga 
to`qimalarda muhit doimiyligini buzilishga olib keladi. 
To`qima bazofillariga tuzilishi va ximiyaviy tarkibi jihatidan qondagi bazofil leykotsitlar 
juda yaqin turadi. Ammo bazofil leykotsitlarning qizil suyak ko`migidagi o`zak hujayralardan 
kelib chiqishi tasdiqlangan bo`lsa, to`qima bazofillarining kelib chiqish manbai hozirgacha aniq 
ko`rsatilmagan. To`qima va qon bazofillarining tuzilish va faoliyat jihatidan o`xshashligi, bu 
ikkala hujayralarning son jihatidan bir-birini to`ldirib turishi to`qima bazofillari ham o`zak 
hujayralardan kelib chiqadi degan taxminga dalil bo`la oladi. To`qima bazofillarida mitoz 
bo`linishining juda kam uchrashi ham bu fikrning qo`shimcha isbotidir.