Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

hayz sariq tanasi 
(corpus luteum menst-ruationis) 
deb yuritiladi. Agar urug’lanish bo’lib, homiladorlik boshlansa, sariq tananing gullash davri 
homiladorlikning bi-rinchi yarmiga qadar davom etadi. Bunday sariq tana 
homilador-likning 
sariq tanasi 
(corpus luteum 
graviditatis) 
deb yuriti-ladi. Menstrual va homiladorlik sariq tanalari 
tuzilishi va vazifasi jihatidan mutlaqo o’xshashdir. Ularning farqi faqat o’lchamlari va gullash 
davri muddatining turlicha bo’lishidadir. Hayz sarnq tanasining diametri 1,5-2,0 sm bo’lsa, 
homiladorlik sariq tanasining o’lchami 5 sm ga etadi. 
Faoliyati tugagandan so’ng ham homiladorlik, ham hayz sariq tanasi inqirozga, ya’ni 
involyutciyaga uchraydi. Bunda bez hujay-ralari o’zining lyuteinnni yo’qotib, atrofiyaga 
uchraydi va so’ri-lib ketadi. Lekin markazda joylashgan biriktiruvchi to’qimali chandiq saqlanib 
sariq tana o’rnida 
oq tana 
(corpus albi-cans) deb nom olgan tuzilma hosil bo’ladi. 
Odatda oq tana tuxumdonda bir necha oy saqlanib, so’ng so’ri-lib ketadi, ba’zan esa, unda 
ohaklanish sodir bo’lishi natijasi-da, u uzoq muddatgacha saqlanib qolishi mumkin. 

---

400 
Follikullar atreziyasi. Ovogenezning o’sish davriga kirgan primordial follikullarning hammasi 
ham o’z taraqqiyo-tining oxirigacha etib bormay, ko’pchilik follikullar (ba’zan 90 protcent) 
atreziyaga uchraydi. Atreziya - tuxum hujayrasining o’lishi va follikul o’rnida atretik tananing 
hosil bo’lishidir. Atretik tana tuxumdonda balog’at yoshiga etgunga qadar va homi-ladorlik 
vaqtlarida ko’plab uchraydi. Atretik tananing o’lcham-lari sariq tananikidan ancha kichik bo’lib, 
markazida o’lgan ovo-tcitning yaltiroq pardasi saqlanib qoladi, uning atrofida esa interstitcial 
hujayralar joylashadi. Bundan tashqari atretik tana uni o’rab turgan to’qimadan aniq ajralib 
turmaydi. 
Tuxumdonning yoshga qarab o’zgarishi. Tuxumdonning tciklik o’zgarishlari ayollarda balog’at 
yoshidan boshlab 45-50 yoshgacha davom etadi. SHu davrdan boshlab follikullarning 
rivojlanishi asta-sekin susayadi, jinsiy tcikl buziladi - klimakterik davr boshlanadi va 60 
yoshlarga borganda barcha jinsiy hujayralar yo’qolib to’qimaning miqdori esa oshadi. 
Tuxumdonning tomir va nervlari. Tuxumdon qon tomirlar bilan yaxshi ta’minlangan. Arteriyalar 
a’zoning darvozasi soha-sida egri-bugri yo’l tutib mag’iz moddada qisman shoxlanadi, po’st-loq 
moddada esa radial yo’nalgan shoxchalar beradi. Bulardan hosil bo’lgan kapillyarlar follikullar 
devorini o’rab quyuq to’r hosil qiladi. Mag’iz modda va darvoza sohasida mayda venalar to’ri 
yig’ilib tuxumdon venasiga quyiladi. 
Limfa kapillyarlari tuxumdon follikullarini o’raydi, so’ng-ra po’stloq moddaning limfa 
kapillyarlari bilan birgalikda bir stvolga yig’iladi va mag’iz moddadan o’tib darvozadan chi-
qadi. 
Tuxumdon nerv tolalariga ham boy bo’lib, ularning ko’plari tomirlar bilan birga keladi. Bular 
orasida sezuv nerv oxir-lari ham uchraydi. 
Tuxumdon vazifalari. Tuxumdonlar generativ vazifani baja-radi, ularda ayollar jinsiy hujayralari 
ishlab chiqariladi. SHu bilan birga tuxumdonlar ichki sekretciya bezi hisoblanadi. Tu-
xumdonning endokrin vazifasidan biri o’sayotgan follikullarda estrogen yoki follikulin 
gormonini ishlab chiqarishdan iborat-dir. Bu gormonlar follikulning donador qavati 
hujayralarida ishlanadi. Bachadonning o’sishi va jinsiy tciklning qaror topishi balog’atga etish 
davridan, ya’ni tuxumdonlar o’z faoliyatlarini boshlab, estrogen ajralishi bilan boshlanadi. 
Tuxumdon faoliya-tining klimakterik so’nishi bachadonning atrofiyasi va jinsiy tcikllarning 
to’xtashiga olib keladi. Estrogen gormoni ikkilamchi jinsiy belgilarni ham yuzaga chiqaradi. 
Estrogendan tashqari, tuxumdonda sariq tananing lyutein hu-jayralari tomonidan ishlab 
chiqariladigan progestron gormoni ham mavjud. Progestron ta’siri ostida bachadon shilliq 
qavati-ning bezlari o’z faoliyatini boshlab, sekret chiqaradi. Bachadon bezlari kattalashadi va 
egri-bugri holatda yotadi. Bachadon shil-liq pardasi shishadi, tomirlari qon bilan to’ladi. SHu 
vaqtning 

---

401 
250- rasm. 34-24 . Tuxum yo’lining.ko’ndalang^kesimi. Vrug’lik mikroskopi. 
X
fc8 -
shoki
L
a
L
ar(f„„
b
r„
L
a
r:2
_
am
„
ula
;^_^^
yo’living
tuTq!
,
chi
. ^^^ 
^^
o’zida progestron tuxumdonga ta’sir ko’rsatib, boshqa follikul-larning o’sishini to’xtatib turadi. 
Tuxumdon faoliyatini aktivlashtirish gipofiz oldingi bo’-limining gonadotrop gormonlari 
ta’sirida bo’lali. Bunda fol-likullarni stimullovchi (FSG), lyuteinlovchi (LG) gormonlar 
tuxumdon follikullarining katta o’sish davriga o’tishi va fol-likulyar hamda interstitciy 
hujayralari tomonidan estrogenning ishlab chiqarilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, 
lyuteinlov-chi gormon ovulyatciyani yuzaga keltiradi va sariq tananing hosil bo’lishidagi 
dastlabki davrda muhim rol’ o’ynaydi. 
Sariq tana faoliyatiga, ya’ni progestron ishlab chiqarilishiga gipofizning lyuteotrop gormoni 
(LTG) ta’sir ko’rsatadi. 
Maxsus ovarial gormonlar - estrogen va progesteron bilan bir qatorda oz miqdorda bo’lsa-da, 
tuxumdondan androgenlar - erkaklar jinsiy gormoni ajralishi aniklangan, bu esa embrio-nal 
taraqqiyotdagi ikki jins o’rtasida bo’lgan umumiylikni ko’r-satadi. Androgenlar maxsus gilus 
hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi. Bu hujayralar kichik to’plamchalar sifatida tuxum-don 
darvozasi sohasida joylashadi. 
Ovarial funktciyalarni boshqarishda gipofizning gonadotrop gormonlari bilan bir qatorda 
tuxumdonga keladigan nerv oxir-lari ham muhim rol’ o’ynaydi.