Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Yordamchi hujayralar.
Bu hujayralar T- va B-limfotsitlar uchun qulay mikromuhit 
yaratishda, ularning ko`payishi va shakllanishini boshqarishda hamda ularga antigen 
to`g`risidagi ma’lumotni yetkazishda faol qatnashadi. Yordamchi (accessor – ishtirokchi) 
hujayralarning asosiy vakillaridan biri 
makrofag
lardir. Ular organizmda kechadigan umumiy 
ixtisoslashgan immun-himoya reaksiyalarining aktiv ishtirokchilari. Makrofaglar kuchli 
fagotsitoz qilish hamda bir qator biologik aktiv moddalar ishlab chiqarish qobiliyatiga ega 
(«Makrofaglar» bo`limiga q.). Ular antigenni fagotsitoz qilib tayyor holda limfotsitlarga 
yetkazadi. Makrofaglar tomonidan qayta ishlangan antigenning unga qarshi antitelolar ishlab 
chiqarish qobiliyati bir necha o`n baravar ortadi. Bu hujayralarning o`ziga xos xususiyatlaridan 
bo`lib, ularning sitoplazmasida birlamchi va ikkilamchi lizosomalar miqdori ko`pligidir (145-
rasm). Makrofaglar bilan bir qatorda immunitet jarayonida aktiv ishtirok etuvchi tuzilmalar 
bo`lib 
interdigitlovchi hujayralar 
hisoblanadi. Bu hujayralar ham makrofaglar singari 
monotsitlardan hosil bo`ladi. Ular asosan timusda hamda periferik immun-himoya a’zolarining 
timusga tobe (T) zonalarida joylashadi. Fiziologik sharoitlarda bu hujayralarning fagotsitoz 
qilish qobiliyati juda past bo`ladi. Ammo organizmga kuchli ta’sir o`tkazilganda bu hujayralar 
makrofaglar singari aktiv fagotsitlarga aylanadi. Interdigitlovchi hujayralar uzun barmoqsimon 
o`siqlarga ega bo`lib, ular orqali limfotsitlar bilan kontaktda bo`ladi (146-rasm). Hujayralar 

---

252 
sitoplazmasida tarqoq holda joylashgan donador endoplazmatik to`r kanalchalari va 
mitoxondriyalar uchraydi. 
Deyarli barcha interdigitirlovchi hujayralar o`z qobig`ida 1a- 
retseptorlarni saqlaydi. Ammo makrofaglardan farqli ravishda ularda Fc-retseptorlar bo`lmaydi. 
Timusdan hamda periferik immun-himoya a’zolarining T-zonalaridan tashqari, interdigitlovchi 
hujayralar terida ham uchraydi. Bu yerda ular Langergans hujayralari nomi bilan yuritiladi. 
145-rasm. Makrofag (sxema). 
I – yadro; 2 – o`siqlar; 3 – antigenlar; 4 – lizosomalar; 5 – limfotsit (K. R. To`xtayev
rasmi). 
146- rasm. Interdigitlovchi hujayra (sxema). 
1 – yadro; 2 – donachalar; 3 – o`siqlar; 4 – limfotsitlar (Q. R. To`xtayev rasmi). 
Interdigitirlovchi hujayralarning faoliyati to`la aniqlanmagan. Ularda Ia va boshqa 
retseptorlarning borligi bu hujayralarning limfotsitlarga antigen to`g`risidagi ma’lumotni 
yetkazib berishda ishtirok etishidan dalolat beradi. Bundan tashqari, ular T- limfotsitlarning 
ko`payishi va differensiallanishini boshqaruvchi moddalar ham ishlab chiqaradi. 
Periferik immun-himoya a’zolarining B-zonalarida yordamchi hujayralarning yana bir 

---

253 
turi - dendritli hujayralar uchraydi. Ular ko`proq limfatik follikullarda joylashganligi tufayli 
follikulyar dendritli hujayralar 
deb ham ataladi (FDH). O’zlarining ko`p sonli o`siqlari 
yordamida bu hujayralar limfotsitlar va plazmotsitlar bilan kontaktda bo`ladi (147-rasm). 
Dendritli hujayralarning sitoplazmasida ko`p sonli erkin ribosomalar, oz miqdorda 
mitoxondriyalar, donador endoplazmatik to`r kanalchalari ko`rinadi. Golji kompleksi atrofida va 
sitoplazmaning boshqa qismlarida mayda, lizosomalarga o`xshash donachalar uchraydi. Hujayra 
yadrosi noto`g`ri shaklga ega bo`lib, o`zida yadrocha saqlaydi. Dendritli hujayralarda Fc, C
3
- 
retseptorlar hamda 1a-retseptorlar borligi aniqlangan. Bu hujayralarning asosiy vazifasi 
limfotsitlarga antigenni yetkazib berish hamda limfotsitlarning ko`payishi, shakllanishini 
boshqarib turishdir. Dendritli hujayralarning fagotsitoz qilish qobiliyati deyarli yo`qdir. 
147- rasm. Dendritli hujayra (sxema). 
1 – yadro; 2 – o`siqlar; 3 – donachalar; 4 – limfotsitlar: 5 – plazmatik hujayralar; 6 –
plazmotsitdan ajralib chiqayotgan sitoplazma bo`lagi (plazmotsitoz) (Q.R.To’xtayev 
rasmi). 
Ularning kelib chiqishi to`g`risida ikki xil fikr mavjud. Birinchi fikrga binoan bu 
hujayralar makrofaglar singari monotsitlardan hosil bo`ladi deb hisoblanadi. Ikkinchi fikr esa 
ularning retikulyar hujayralardan kelib chiqishini oldinga suradi. 
Immunitet jarayonida eozinofil va bazofil leykotsitlar hamda to`qima bazofillari (semiz 
hujayralar) ham ishtirok etadi. Bazofil leykotsitlar va to`qima bazofillari ishlab chiqargan 
gistamin, geparin moddalari T- va B- limfotsitlarning ko`payishi va shakllanishini kuchaytirish 
xususiyatiga ega. Eozinofil leykotsitlar organizmga ko`p miqdorda antigenlar tushganada 
ko`payadi va makrofaglarning faoliyatini kuchaytiradi. Shuningdek, immun-himoya 
jarayonlarining kechishida neytrofil leykotsitlarning ahamiyati ham katta. Ular limfotsitlarning 
ko`payishi va shakllanishini kuchaytiruvchi moddalar ishlab chiqaradi va antigenlarni aktiv 
fagotsitoz qiladi. 
Shunday qilib, organizmda sodir bo`ladigan immun-himoya jarayonlari to`qimalar va 
a’zolarda joylashgan turli xil hujayralarning o`zaro birlikda (kooperativ) faoliyat ko`rsatishi tu-
fayli amalga oshadi. 
Immunitet jarayonlariga tegishli (ya’ni immunokompetent) hujayralarning immun-
himoya reaksiyalari davomida o`zaro uzviy bog`lanishi hali to`la o`rganilmagan. Bu to`g`rida bir 
qancha nazariyalar mavjud bo`lib, ularning orasida P. B. Petrov oldinga surgan nazariya alohida 
o`rin tutadi. Bu nazariyaga asosan immunitet jarayoni asosiy uch xil hujayralarning o`zaro 
birlikda faoliyat ko`rsatishi yoki kooperatsiyasi tufayli amalga oshadi (148-rasm). 

---

254 
Immunokompetent hujayralar bo`lib T-, B-limfotsitlar va ularning subpopulyatsiyalari hamda 
yordamchi hujayralar (makrofaglar, interdigitirlovchi va dendritik hujayralar) hisoblanadi. 
Sxemada ko`rsatilganidek, organizmga tushgan antigen dastavval antigenni «tanib olish» 
qobiliyatiga ega bo`lgan T- va B-limfotsitlarning retseptorlari bilan bog`lanadi. Shu bilan birga 
antigen bu limfotsitlarning bir-biri bilan aloqa qilishini ham ta’minlaydi. Antigen T-
limfotsitlarning yuzasida bo`lgan retseptorlar bilan bog`liq holda makrofaglarga uzatiladi. 
Makrofaglar bilan T- limfotsitlarning o`zaro ta’siri natijasida antigenga qarshi sitotoksik T-
limfotsitlar hosil bo`ladi. Keyingi bosqichda T- limfotsitlarning retseptorlari bilan bog`langan va 
makrofaglar tomonidan qayta ishlangan antigen B-limfotsitlarga yetkaziladi. Ammo bu 
ma’lumotning o`zigina B-limfotsitlarning antitelolar ishlab chiqaruvchi plazmatik hujayralarga 
aylanishi uchun kifoya qilmaydi. B-limfotsitlarning ko`payishi va plazmotsitlarga shakllanishi 
uchun shu antigenga xos bo`lgan yana bir signal bo`lishi talab etiladi. 
148-rasm. Immunokompetent hujayralarning o`zaro ta’siri (sxema) (R. V. Petrovdan). 
Bu signal T- limfotsitlar tomonidan berilib, «immunopoez induktori» (I I) deb ataladi. Ikki 
tomondan antigen to`g`risida ma’lumot olgan B-limfotsitlar o`z navbatida blast hujayralarga 
aylanib, mitoz yo`li bilan ko`payadi. Natijada, ma’lum bir antigenga nisbatan B-limfotsitlarning 
kloni hosil bo`ladi. Ular o`z navbatida plazmoblastlarga, proplazmotsitlarga va yetuk plazmatik 
hujayralarga aylanib, shu antigenga nisbatan antitelolar ishlab chiqaradi. 
Shunday qilib, immunitet jarayonlarida turli xil hujayralar ishtirok etadi. Bu 
jarayonlarning faol hujayralari bo`lmish T-va B- limfotsitlar qon va limfa orqali ko`chib yurish 
(migratsiya) qobiliyatiga egadir. Immun sistemaning markaziy a’zolarida, ya’ni timusda va qizil 
suyak ko`migida ushbu limfotsitlarning ko`payishi va takomili ro`y beradi. Qizil suyak 
ko`migidan kelgan o`zak hujayralar timusda maxsus mikromuhit ta’sirida yetuk T-limfotsitlarga 
aylanadi. Bu jarayonda timusda bo`lgan retikuloepitelial hujayralar va makrofaglarning roli 
kattadir. Umuman, bu jarayonda neyrogumoral va endokrin faktorlarning ta’siri asosiy o`rin 
tutadi. 

---

255