Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

VEGETATIV (AVTONOM) NERV SISTEMASI 
Vegetativ nerv sistemasining bosh va orqa miyadan tashqarida joylashgan periferik va miyaning 
kulrang moddasida joy-lashgan markaziy qismlari farq qilinadi. Periferik qism-lari nervlar, nerv 
tugunlari va chigallaridan, markaziy qism-lari esa kulrang moddaning maxsus yadrolaridan 
iborat. 
Vegetativ nerv sistemasi bajaradigan vazifasigako’ra sim-patik va parasimpatik qismlarga 
ajratiladi. 
Simpatik nerv sistemasining markaziga orqa miya ko’krak va bel sohasining yon shoxlaridagi 
vegetativ yadrolari, parasimpa-tik nerv sistemasiga esa III, VII, IX va X juft kalla nervlari-ning 
va orqa miya dumg’aza bo’limining vegetativ yadrolari kira-di. Markaziy qismning mul’tipolyar 
neyronlari vegetativ nerv sistemasi reflektor yoyining assotciativ hujayralaridir. Ular-ning 
aksonlari orqa miya oldingi ildizchalari yoki kalla nervla-ri tarkibida chiqib, periferik vegetativ 
gangliylarning neyron-lari bilan sinapslar hosil qiladi. Ular vegetativ nerv siste-masining 
preganglionar tolalari bo’lib, odatda, mielin qavat bilan qoplakgan va xolinergik tzbiatga egadir. 
YUqorida sanab o’tilgan bo’limlardan tashqari, gipotalamus sohasida, III qorinchaning tubida 
butun avtonom sistema uchun umumiy bo’lgan markazlar joylashgan. Subtalamik sohadan uzun-
choq va orqa miya bo’ylab hamma yon shoxlarning simpatik yaddyula-rini bog’lovchi tolalar 
ketadi. Oraliq miyaning avtonom siste-masi markazlari tcerebrospinal sistemaning po’stloq osti 
markazlari bilan bog’langan. 
VEGETATIV NERV SISTEMASINING GANGLIYLARI 
Vegetativ nerv sistemasining periferik nerv tugunlari or-ganlardan tashqarida (ekstramural) yoki 
organlar devorida (in-tramural) joylashishi mumkin. Vegetativ gangliylardan chiqqan nerv 
tarmoqlari tarkibida ikki xil tolalar bo’ladi. Ulardan biri gangliylarning o’zida hosil bo’lib, 
periferiya tomon yo’na-ladi (postganglionar tolalar), boshqalari esa gan-gliylarni bosh yoki orqa 
miya bilan bog’laydi (preganglio-nar tolalar). 
Vegetativ nerv sistemasining tarkibiga markaziy neyronlar (preganglionar tolalar ko’rinishidagi 
aksonlar bilan birga) va periferik tugunlarda joylashgan periferik neyronlar kiradi. Periferik 
neyronlarning aksonlari organ va to’qimalargacha etib borib, ular bilan sinapslarni hosil qiladi. 
Preganglio-nar tolalar mielin parda bilan o’ralganligi uchun ularning bog’lovchi tarmoq-larining 
rangi oq bo’ladi. 
Postganglionar tolalar ingichkaroq bo’lib, ko’p hol-larda ularning mielin qo-big’i bo’lmaydi. 
Vegetativ n^rv sistema-sining periferik tugunla-ri ekstramural simpatik (vertebral va paraverte-
bral gangliylar), bosh miya-ning parasimpatik tugun-lari va intramural gang-liylardan iborat. 
Oddiy preparatlarda vegetativ gangliylarning tuzilishi umurtqalararo gangliylarga o’xshaydi. Bu 

---

184 
gangliylar ustidan birik-tiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan bo’lib, un-Dan gangliyning 
ichiga to’-siqlar kiradi va birikti-ruvchi to’qimali stromani 
113-rasm. Vegetativ nerv tuguiinipg tu- 
zilishi (sxema). 
1 - uzun o’simtali neyron; 2 - akson; 3 - teng o’simtaln neyron; 4 - glnotcitlar (T. N. 
Radostinadan). 
hosil qiladi. Bu stromada nerv hujayralari va nerv tola-lari joylashgan. Bu tugunlar 
umurtqalararo gangliylardan farq qilib, turli shakldagi va kattalikdagi mul’tipolyar nerv 
hujayralaridan iborat (113-rasm). Vegetativgan-gliylarning neyronlari va ularning o’simtalari 
gangliotcitlar-dan hosil bo’lgan qobiq bilan o’ralgan. 
Vegetativ nerv sistemasining gangliylarida asosan uch xil neyronlar farq qilinadi: 1. Uzun 
aksonli neyronlar yoki I tip Dogel’ hujayralari, ularning o’simtalari bir necha kalta tarmoqli 
dendritlardan va gangliydan tashqariga ketuvchi uzun neyritdan iborat. 
2. Teng o’simtali neyronlar yoki II tip Dogel’ hujay-ralari. Ptip Dogel’ hujayralarining bir necha 
teng o’simtalari bo’lib, tuzilishi jihatidan qaysi biri akson ekanligini aniq-lab bo’lmaydi. Hamma 
o’simtalar shoxlanmasdan gangliydan tash-qarigl ketadi. I tip hujayralarida parasimpatik 
nervlarning pregatnglionar tolalari tugallanadi. SHuning uchun ular bu sis-xemaning reflektor 
yoyi tarkibidagi ikkinchi harakatlanti-ruvchi yoki effektor neyronlari hisoblanadi. II tip 
hujayralar-ni periferik vegetativ nerv sistemasining sezuvchi yoki affektor elementlariga 
kiritiladi. 
3. III tip hujayralar oraliq yoki assotciativ ney-ronlar hisoblanib, ularning o’siqlari qo’shni 
tugunlar ney-ronlarining dendritlari bilan sinapslar hosil qiladi. 
Vegetativ gangliylarning nerv hujayralari orasida ko’p miqdorda mielinli va mielinsiz nerv 
tolalari bor. Ularning tarkibida shu gangliy neyronlarining o’simtalari va sinapsla-rini hosil 
qiluvchi yoki qo’shni gangliylarga o’tib ketuvchi pre-ganglionar tolalar bo’ladi. Simpatik 
tugunlarning postganglio-iar tolalari organlarda sinapslar hosil qilib tugaydi. Bu sinapslar asosan 
adrenergik, qisman purinergik tabiatga ega. Parasimpatik gangliylarning postganglionar tolalari 
a’zolar-da xolinergik sinapslar hosil qilib yakunlanadi. 
Vegetativ tugunlarning tarkibida umurtqalararo gangliy-larning o’tkazuvchi tolalari bor. 
Intramural tugunlardagi nerv tolalarining tarmoqlari to’r hosil qilib, bu to’rning halqasida turli 
kattalikdagi gangliylar joylashgan. Vegetativ nerv sistemasida chegara tarmog’ining yirik 
gangliylaridan umurtqa oldi va qorin bo’shlig’idagi tugunlardan tashqari nerv bo’ylab ko’pgina 
mayda gangliylar ham tarqalgan. Ularning eng mayda-lari atigi bir necha hujayralardan tuzilgan. 
Ko’pincha nerv yo’-lida yolg’iz nerv hujayralari ham uchraydi. 
Me’da-ichak yo’li devorida uch xil intramural chigallar ((shilliq osti qavatida, mushak qavatida 
va seroz qavat ostida) joylashgan bo’lib, ular o’ziga xos xususiyatga egadir. Bu chigallar 
tarkibida harakatlantiruvchi (xolinergik), tormozlovchi (adren-ergik va purinergik) va a’zolar 

---

185 
faoliyatini boshqaruvchi (pep-tidergik) neyronlar uchraydi.