Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

AGRANULOTSITLAR (DONASIZ LEYKOTSITLAR, AGRANULOCYTI)
Agranulotsitlar yoki donasiz leykotsitlar o`z sitoplazmalarida maxsus donachalar 
saqlamaydigan oq qon tanachalaridir. Ammo «agranulotsitlar» termini ko`p jihatdan shartli 
bo`lib, hujayralarning tuzilishini to`la ifodalamaydi. Tuzilishi va funksiyasi jihatidan 
agranulotsitlar 
limfotsitlarga 
va 
monotsitlarga 
bo`linadi (62-rasm). 
Limfotsitlar (lymphocyti). Ular voyaga yetgan organizmda leykotsitlar umumiy sonining 
20-35% ini tashkil qiladi. Organizmda o`rta hisobda 1,5 kg atrofida limfotsitlar bo`lib, shundan 
faqatgina 5 g ga yaqinigina periferik qonda, 70 g suyak ko`migida, qolganlari esa to`qima va 
organlarda taqsimlangan bo`ladi. Limfotsitlar yirik (diametri 10-15 mkm), o`rta(diametri 7-9 
mkm) va mayda limfotsitlarga (diametri 4,5-6 mkm) ajratiladi. Normal sharoitlarda qonda faqat 
10% ga yaqin yirik limfotsitlar bo`lib,. qolgan 90% ini esa o`rta va mayda limfotsitlar tashkil 
qiladi. Limfotsitlarning umumiy tuzilish prinsipi juda oddiy, ular ko`pincha markazda joylashgan 
yirik, yumaloq va loviyasimon shaklga ega bo`lgan yadro saqlaydi. 
Elektron mikroskop ostida yadro strukturasining yirik, o`rta va mayda limfotsitlarda har 
xil ekanligi ko`rinadi. Mayda limfotsitlarda yadro yumaloq yoki birgina botiqlikka ega bo`lib, 
xromatin zichlashgan va yadro bo`ylab barobar taqsimlangandir. Urta va yirik limfotsitlar ochroq 
yadroga ega bo`lib, xromatin mayda donachalar shaklida asosan yadro qobig`i ostida to`plangan. 
Bu limfotsitlar yadrosida ko`pincha bir yoki bir necha yadrochalarni uchratish mumkin. 
Limfotsitlar sitoplazmasi ingichka„ ba’zida esa keng hoshiya shaklida yadro atrofida joylashib. 
Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda to`q ko`kish rangdan (o`ta bazofil) och havorang tusgacha 
(sust bazofil) bo`yalishi mumkin. 

---

99 
62- rasm. Agranulotsitlarning yoki donasiz leykotsitlarning ultramikroskopik tuzilishi 
(sxema). A-limfotsit; B- monotsit; 1- yadro; 2-ribosomalar; 3 -mikrovorsinkalar: 4 - lizosomalar 
5-Golji kompleksi; 6-mitoxondriyalar; 7- pinotsitoz pufakchalar (N.A.Yurina va L.S. Rumyan- 
tsevadan). 
Elektron mikroskop yordamida mayda va o`rta limfotsitlar sitoplazmasida ko`p sonli 
erkin ribosomalarni va bir necha mitoxondriyalarni ko`rish mumkin. Endoplazmatik to`r va Golji 
kompleksi sust taraqqiy etgan bo`ladi. Ba’zida yadroning botiq zonasida hujayra markazi va 
mayda pufakchalar uchraydi. Rastrlovchi elektron mikroskop ostida limfotsitlarning yuzasida 
tur-li miqdorda va kattalikda bo`lgan mikrovorsinkalar ko`rinadig (63-rasm). yirik limfotsitlar 
sitoplazmasi nisbatan ko`prots va tekis taqsimlangan mitoxondriyalar bo`lishi, ba’zi bir hollarda 
esa elektron zich donachalar saqlashi bilan xarakterlanadi. Shuni qayd etib o`tish kerakki, 
limfotsitlar garchand donasiz leykotsitlar qatoriga kirsada, ularning ma’lum bir miqdorida 
sitoplazmada zich donachalar va parallel yo`nalgan naychalar-(PYN) sistemasi topilgan. Bu 
limfotsitlar asosan yirik bo`lib, «yirik donador limfotsitlar» nomi bilan yuritiladi. Ular umumiy 
limfotsitlarning taxminan 10-15% ini tashkil etib, yot hujayralar yoki mikroorganizmlarni halok 
etishda asosiy rolni o`taydi. Sitoximiyaviy va bioximiyaviy usullar bilan limfotsitlar tarkibida 
ko`p miqdorda nukleoproteidlar, katepsinlar, glikogen, gistidin, fermentlardan nukleazalar, 
amilaza, kislotali fosfataza, sitoxromoksidaza va boshqalar bo`ladi. Limfotsitlar immunitet 
jarayonida eng faol ishtirok etadigan hujayralardir. 
Immunologik va funktsional nuqtai nazardan limfotsitlarning ikki turi - 
T- va B-
limfotsitlar sistemasi 
farqlanadi. T-limfotsitlar buqoq bezida (Thymus) rivojlanadi. Ularning 
nomi ham shu organning bosh harfidan kelib chiqadi. Timusga kelgan o`zak hujayralar shu 
a’zoda hosil bo`luvchi moddalar ta’sirida T-limfotsitlarga aylanadi. T-limfotsitlar qon orqali 
periferik organlarga (taloq, limfa tuguni, murtaklar va boshqalar) boradi va shu a’zolarning 
ma’lum qismida (T-zonasida) joylashadi. Taloqda T-zona periarterial qismda, limfa tugunida esa 
parakortikal qismda joylashadi. Hozirgi vaqtda T-limfotsitlarning anchagina turi farqlanadi. B-
limfotsitlar xaqidagi ta’limot birinchi marta qushlarda topilgan Fabritsiy xaltasi (Bursa 
Fabricius) bilan bog`liq bo`lib, shu tufanli B-l i m f o si t l a r deb yuritiladi. Ammo qushlarda 
mavjud bu a’zo odamda yo`q, demak, uning o`rnini bosuvchi a’zolar bo`lishi kerak. Ko`p yillik 
muhokamalar odam organizmida bu xaltaning (bursaning) o`rnini qizil suyak ko`migini (ingl.- 
bone marrow) bosishini ko`rsatdi. 

---

100 
63-rasm. Periferik qondagi mikrovorsinkalar tutuvchi limfotsit. Rastrlovchi elektron 
mikroskopda ko`rinishi. X 8.000.
1-mikrovorsinkalar. 
Demak, odamda T-sistemaning asosiy a’zosi bo`lib timus xizmat qilsa, V-sistemaning 
asosiy a’zosi qizil suyak ko`migidir. Unda hosil bo`lgan B-limfotsitlar taloq, limfa va boshqa 
limfoid tuzilmalarga borib, u yerda ma’lum bir qismlarda yetuk B-limfotsitlarga shakllanadi. Bu 
qismlar B-l i m f o s i t l a r zonasi yoki B-z o n a deb nomlanadi. B-limfotsitlar organizm biror 
antigen bilan uchrashganda ko`paya boshlaydi. Dastlab B-blastlar hosil bo`lib (yirik, yosh hujay-
ra), ulardan esa antitelolar sintez qiladigan plazmatik hu-jayralar hosil bo`ladi. T-limfotsitlar 
hujayraviy immunitet reaksiyalarida ishtirok etsa, B-limfotsitlar gumoral immunitet 
reaktsiyalarini ta’minlaydi. Limfotsitlarning immunologik reaksiyalarda tutgan o`rni, T-, B-
limfotsitlarning xususiyatlari va o`zaro munosabatlari darslikning «Immunologik reaktsiya-
larning morfologik asoslari» bobida keltirilgan. 
Limfotsitlarning ma’lum sharoitlarda turli moddalar - stimulyatorlar (masalan, 
fitogemagglyutinin - FGA, bakterial antigenlar) ta’sirida kam differensiallangan blast hujay-
ralarga aylanishi ularning muhim xususiyatlaridan biridir. Blast hujayralar bo`linish va 
differensiallanish qobiliyatiga ega bo`lib, natijada, ular hisobiga aktivlashgan limfotsitlar 
(immunotsitlar) kloni hosil bo`ladi. 
Limfotsitlarning yashash muddati turlicha bo`lib, ular orasida qisqa muddat (hafta va 
oylab) yashovchi B-limfotsitlar 10- 20% ni tashkil etadi. Uzoq muddat (bir necha yilgacha) 
yashovchi limfotsitlar ko`proq (80% gacha) bo`lib, asosan, T-limfotsitlardan iboratdir. 
Limfotsitlar miqdorining absolyut ko`payib ketishi (limfotsitoz) turli kasalliklarda kuzatilishi 
mumkin. Yangi tug`ilgan chaqaloqlarda limfotsitlar 50-60% ni tashkil etadi. 
Limfotsitlar sonining kamayib ketishi (limfopeniya) nur kasalligida va turli xil 
intoksikatsiyalarda uchraydi.