Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

K.A.ZUFAROV
GISTOLOGIYA

O’zbekiston Sog’liqni saqlash ministrligining

O’quv yurtlari bosh boshqarmasi meditsina
institutlari talabalari uchun darslik
sifatida ruxsat etgan

Qayta ishlangan, to’ldirilgan nashri

TOSHKENT
2005

Zufarov K. A.
Gistologiya: Uquv yurt. bosh boshqarmasi tibbiyot oliy bilimgohlari talabalari uchun darslik.
Zufarov K. A. Gistologiya.

Mazkur darslik (birinchisi 1982 yili nashr qilingan) gistologiya va embriologiyada qo`llaniladigan tadqiqot usullari, gistologiya va embriologiyaning rivojlanish tarixi, sitologiya, umumiy embriologiya asoslari va bir necha boblarni o`z ichiga olgan umumiy va xususiy gistologiya bo`limlaridan iborat. Qo`llanmada hujayra tuzilmalari, to`qimalar va a’zolarning taraqqiyoti, tuzilishi va vazifasi batafsil bayon etilgan. Bundan tashqari, sitologiyaning hujayra organellalari, hazm sistemasining endokrin hujayralari, endokrin bezlar haqidagi fikrlar yangi ma’lumotlar bilan to`ldirilgan. Shuningdek darslikda mavzularni aks ettiruvchi va idrok etishga ko`maklashuvchi talaygina rasm va mikrofotogrammalar keltirilgan.

Darslik O’zbekiston Sog’liqni saqlash ministrligi tomonidan tasdiqlangan programma asosida yozilgan va meditsina institutlarining barcha fakultetlari, universitet va pedagogika institutlarining biologiya fakultetlari talabalari va ilmiy xodimlar uchun mo’ljallangan.

I BOB

GISTOLOGIYA FANINING MAZMUNI VA UNING VAZIFALARI
Gistologiya (yunon. histos - to`qima, logos - ta’limot, fan) fani hujayra, to`qima va a’zo (organ)larning taraqqiyoti, tuzilishi hamda ularning hayot faoliyatlarini o`rganuvchi ta’limotdir. U boshqa fanlarning so`nggi yutuqlaridan foydalanib, o`ta tez rivojlanib bormoqda. Gistologiya anatomiya, fiziologiya, bioximiya, patologik anatomiya kabi tibbiyot fanlari va biologiyaning turli sohalari bilan uzviy bog`langan. Hozirgi paytda gistologiya sitologiya, embriologiya, umumiy va xususiy gistologiyani o`z ichiga oladi.
Sitologiya hujayralarning taraqqiyoti, tuzilishi va faoliyatini o`rgansa, embriologiya (lat. embryon - pusht, o`suvchi) odam va hayvonlar taraqqiyot qonunlarini o`rganadi. Umumiy gistologiya, ya’ni to`qimalar haqidagi ta’limot turli a’zo to`qimalarining taraqqiyoti, tuzilishi hamda vazifalarini chuqur talqin qiladi. Xususiy gistologiya esa odam va hayvonlar ayrim a’zolarining taraqqiyoti, tuzilishi va hayot faoliyatini o`rganadi.
Gistologiya fanini bunday alohida kurslarga bo`lib o`rganish shartli hisoblanadi. Chunki organizm bir butun bo`lib, uning barcha qismlari bir-biri bilan o`zaro uzviy bog`langan. Hujayralar to`qimalarni tashkil etsa, har bir organ bir necha to`qimalar majmuasidan iboratdir.
Gistologiyani o`rganishda, asosan, mikroskopik usuldan foydalaniladi. Elektron mikroskopning yaratilishi to`qima va a’zolarning nozik tuzilishini o`rganish uchun keng yo`l ochib beradi.
Gistologiya fani ham boshqa fanlar kabi, tabiatning ob’ektiv qonuniyatlarini o`rganishda zamonaviy falsafa, dialektik materializm asoslari bilan qurollangan.
Tuzilmalarning tuzilishi va taraqqiyotini o`rganish CH.Darvinning evolyutsiya ta’limotiga asoslanib olib boriladi. Odam tanasini hosil qiluvchi hujayra, to`qima va organlar tarixiy taraqqiyot natijasida oddiylikdan murakkablikka - oliy shakl ifodasiga yetishgan, organik tabiat yaratgan evolyutsion jarayonning mahsuli deb qaraladi.
Tuzilmalarni o`rganish tashqi muhit bilan uzviy bog`liq bo`lgan organizmning bir butunligi nuqtai nazaridan olib boriladi. Organizmning yaxlitligi esa barcha organ va sistemalar faoliyatining uyg`unligida nerv va endokrin sistemalarning asosiy yetakchilik roli bilan belgilanadi.
Tuzilmalarni funksional tomondan yondoshib o`rganish zamo naviy gistologiyaga xosdir. Hujayra, to`qima va a’zolar tuzilishining ular faoliyatiga bog`liq tomonini yorituvchi gistologiya-dagi bu yo`nalishni gistofiziologiya o`rganadi. Struktura va funktsiyaning shakl va mazmuniga dialektik tushuncha nuqtai nazaridan qaraladi. Tuzilma - bu har qanday faoliyatning material s u b s t r a t i d i r. Masalan, miya inson tafakkurining moddiy substrati hisoblanadi. Moddalar almashinuvi jarayonining struktur elementlarga bog`liqligini gistoximiyaviy usullar bilan tekshirish biror ilmiy xulosa chiqarishga imkon beradi. Hozirgi paytda gistologiya fani, faqatgina hujayra, to`qima va a’zolarning tuzilishini, ular faoliyati darajasini ko`rsatibgina qolmay, balki ro`y bergan jarayonlar o`rtasidagi bog`lanishni aniqlaydi, ayrim qonuniyatlarni ochib beradi. Bunda keng eksperimental usullar qo`llaniladi. Sitologiya, embriologiya va gistologiya hal qilayotgan ilmiy muammolar nazariy va amaliy meditsinaning ravnaqi uchun muhim ahamiyatga ega.
Gistologiya fani hal etilishi lozim bo`lgan muhim masalalarni: a) odam va hay vonlar hujayra, to`qima va a’zolarining taraqqiyoti, differensiallashuvining umumiy qonuniyatlarini; b) bir butun organizm tuzilmalarining hayot faoliyatlarini boshqaruvchi nerv va endokrin sistemalarni; v) hujayra, to`qima va organlar tiklanishi va bu murakkab jarayonning boshqarilishini; g) odam a’zolari tuzilmalarining yoshga qarab o`zgarishi va har xil holatlarga moslashuvini; d) turli biologik, fizik va ximiyaviy omillarning hujayra, to`qima va a’zolarga ta’sirini o`rganish kabi keng miqyosdagi kuzatishlarni o`z vazifasi deb biladi.
Gistologiya hozirgi paytda klinik meditsinada keng ko`lamda qo`llaniladi. Har xil klinik usullar bilan bir qatorda turli morfologik metodlar - qon va suyak ko`migi hujayralarini, me’da ichak shilliq pardasini, jigar, taloq va boshqa a’zolar punktatlarini o`rganish sitologik va gistologik diagnostika uchun muhim ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, gistologiyada tabiiy yo`l bilan o`zicha ajralib turuvchi yoki sun’iy ravishda biror joyni yuvish yoki mexanik ta’sir ko`rsatish orqali ajratib olingan hujayralar holatini chuqur o`rganish (eksfoliativ sitologiya) ham katta rol o`ynaydi. Eksfoliativ sitologiya onkologiyada (havfli o`smalarni o`z vaqtida aniqlashda), ginekologiya va endokrin kasalliklar praktikasida (tuxumdon funktsional holatini belgilashda qin surtmasini analiz qilish uchun) keng ko`lamda qo`llaniladi.
Klinik praktikada so`nggi yillarda me’da, ingichka va yo`g`on ichak shillliq pardasining turli o`zgarishlarini aniqlashda morfologik va sitologik diagnostika o`z o`rnini topdi. Turli egiluvchan fibroskoplarning paydo bo`lishi va ularning keng ko`lamda ishlatilishi har xil patologik holatlarning o`z vaqtida aniqlanishiga imkoniyat beradi. Jarohat ustidan olingan surtmalarni tekshirish jarohat bitayotganda hosil bo`layotgan granulyatsion to`qima hujayralari va bu yerdagi mikroblar holatlarini ko`rsatib beradi. Bu usulning qo`llanilishi jarohat o`rnining regeneratsion holatini aniqlash, organizmning qarshilik kuchini belgilab olish va yarani davolash omillarini hal qilishda muhim rol o`ynaydi.
Hujayralarda ro`y beradigan murakkab ximik, fizik jarayonlarning o`rganilishi gistologiyaning ximiya va fizika fanlari bilan bevosita bog`liq ekanini ko`rsatadi. Shunday qilib, gistologiya, sitologiya va embriologiya normal va kasal odam organizmining hayot faoliyatining morfo-funksional holatlarini chuqur ilmiy o`rganish, tibbiyot fanida muhim o`rin tutadi.

II BOB