Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

 

---

38 
SITOPLAZMA QIRITMALARI ( INCLUSIONES CYTOPLASMATICAE) 
Kiritmalar sitoplazmaning doimiy bo`lmagan tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ular hujayra 
ichidagi modda almashinuvi, sekretsiya va pigment hosil qilish jarayonlari davomida va 
fagotsitoz yo`li bilan tashqi muhitdan hujayraga moddalar kirishidan hosil bo`ladi. 
Mikroskop ostida kiritmalar har xil zichlikdagi granulalar yoki suyuq vakuolalar holida 
ko`rinadi. Qiritmalarning ximiyaviy tarkibi turlicha. Bir necha gruppa kiritmalar farqlanadi. 
1. Trofik kiritmalar (yog` tomchilari, oqsil granulalari, glikogen to`plamlari, vitaminlar 
va boshqalar). 
2. Sekretor kiritmalar (zimogen granulalar va boshqalar). 
3. Ekskretor kiritmalar (o`t kislotasi, mochevina va b.) 
4. Pigment kiritmalar (gemoglobin, melanin, lipofustsin va boshqalar). 
Oqsil kiritmalar kamda-kam uchraydi. Misol tariqasida ba’zi bir umurtqali hayvonlar 
jigaridagi oqsil donalarini hamda tuxum hujayrasidagi murakkab oqsil va fosfoproteid 
gruppalaridan tashkil topgan plastinkalar, donachalar, disklar, duksimon shakldagi ko`pgina 
sariqlik donachalarini va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Elektron mikroskopda olingan 
ma’lumotlarga qaraganda sariqlik tanachalari kristalsimon strukturalar hosil qilgan 
donachalardan va tayoqchalardan (protein makromolekulalari) iborat. Ko`pgina olimlar fikricha, 
sariqlik donachalari materiali ribosomalar ishtirokida donador endoplazmatik to`r sisternalarida 
hosil bo`ladi. 
Yog` kiritmalari
tomchilar shaklida hujayralarda kam uchraydi (19-rasm, a
, b). 
Ba’zi bir 
hujayralarda esa ancha ko`p yig`iladi. Masala, biriktiruvchi to`qimaning yog` hujayralari 
sitoplazmasidagi gigant yog` tomchilari (engil ekstraktsiya qilinuvchi neytral yog`lar) bunga 
misol bo`la oladi. Ingichka ichakda yog` so`rilish davrida silindrsimon hujayralarda ko`p 
miqdorda neytral yog`lar yig`iladi. Bundan tashqari, yog`ning to`planishi ba’zi bir organlarning 
qayta rivojlanishida (buqoq bezi, tuxumdonning sariq va atretik tanachalarida va boshqalarda) 
hamda patologik jarayon natijasida (jigar hujayralari va yurak mushaklarining yog` bilan 
to`yinishi -yog` distrofiyasida) kuzatiladi. Lipoid kiritmalar neytral yog`larga nisbatan murakkab 
ximiyaviy tuzilishga ega bo`lib, qiyin ekstraktsiya qilinadi. Ular har xil to`qima hujayralarida 
uchraydi (masalan, buyrak usti bezining po`stloq qismida, oligodendrogliya hujayrasida va 
boshqalarda). 
Elektron mikroskopik tadqiqotlar lipid tomchilarini turli shakllarda bo`linishini ko`rsatdi. 
Ayniqsa, bachadon, buyrak usti bezi po`stlog`i qismida lipid kiritmalar turli morfologik ko`-
rinishda bo`lib, ular turli himiyaviy tarkibga egadir. Lipid kiritmalar endoplazmatik to`r 
elementlaridan va ribosomalardan keskin ajralib turadi. Bu kiritmalar agranulyar endoplazmatik 
to`r kanalchalarida va Golji apparati sisternalarida yig`ilishi kuzatilgan. Bu faktlar yuqorida 
keltirilgan organellalarning lipid almashinuvidagi roliga misol bo`ladi.