Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

d
d
d




0
1
;
 p - tarkibiy qismlarining soni 
2) strukturaviy siljishlarning kvadratik koeffitsienti:  







d
d
0
1
2
;
 
3) K. Gatev integral koeffitsienti 


;
2
1
2
0
2
1
0






d
d
d
d
K
d
  
4)  Salan  indeksi 
I
d
d
d
d
s











1
0
1
0
1
2
va  boshqalar.  Bunda  koeffitsientlar  va  I
s
 
ning qiymatlari 0-1 orasida bo’lishi mumkin. Masalan 0 

 

 

 1. 
Xarajatlarning  umumiy  summasi,  alohida  olingan  guruhi  yoxud  turi  bo’yicha 
o’zgarishlarni o’rganishda iqtisodiy indekslardan foydalaniladi. 
10.1-jadval  ma’lumotlaridan  ko’rinib  turibdiki,  ishlab  chiqarish  tannarxiga 
kiradigan xarajatlar mutloq summada  va nisbiy  jihatdan  ko’paygan.  Agar  xarajatlarning  

---

 
240 
ko’payishi  (

qs)  ni  100,0%  deb  olsak,  unda  uning  72,7  foizi  (
1600
2200
100

)  ni  1-guruh 
xarajatlari  tashkil  etadi.  Bunda  1600  ming  so’mning  1320  ming.so’mi  xarajatlarning 
umumiy o’zgarishi evaziga 

q
0
s
0
(I
qs
-1,000)

 = 

2400

6200
4000
1 000

,

 = 

2400

(1,550-1,000)

 
va strukturaviy siljish evaziga esa (

q
1
s
1

d
0
 - 

q
1
s
1
) 280 ming so’mga ko’paygan. 

---

 
241 
10.1-jadval 
Korxona xarajatlarining o’zgarish tahlili  
(shartli raqamlar)  
 
Xarajatlar 
guruhlari 
O’tgan davr 
Joriy davr 
O’zgarishi 
O’zgarishi omillari,  
ming so’m 
 
ming 
so’m 
salmog’i 
ming 
so’m 
salmog’i 
ming 
so’m 
salmoqda 
xarajatlarning 
umumiy o’zgarishi 
evaziga 
strukturaviy 
siljish evaziga 
A 
q
0
s
0
 
d
0
 
q
1
s
1
 
d
1
 

qs 

d=d
1
- d
0
 
q
0
s
0
(I
qp
-1,000) 

q
1
s
1
·d
10
- q
1
s
1
 
I 
2400 
0,600 
4000 
0,645 
1600 
0,045 
1320 
+280 
II 
700 
0,175 
1000 
0161 
300 
-0,014 
385 
-85 
III 
600 
0,150 
800 
0,129 
200 
-0,021 
330 
-130 
IV 
300 
0,075 
400 
0,065 
100 
-0,010 
165 
-65 
 

q
0
s
0
= 

d
0
= 

q
1
s
1
= 

d
1
= 

qs= 

d= 

q
0
s
0
(I
qp
-1,000)= 

(

q
1
s
1
·d
10
- 
q
1
s
1
)=  
Ja’mi 
4000 
1,000 
6200 
1,000 
2200 
0,000 
2200 
 

---

 
242 
Bunday  hisoblashlar  (tahlil)da  inflyatsiya  jarayonlarining  ham  mavjudligini 
e’tiborga olmoq zarur. Inflyatsiya jarayonlarini buxgalteriya ob’ektlari (sh.j. xarajatlar) 
va  hisobotlarni  qayta  baholash  va  tahlil  qilishda  hisobga  olmoq  zarur.  Ma’lumki, 
xalqaro miqyosda  1973 yilda tashkil etilgan IASC (International Accounting Standarts 
Committies-hisobchilikning  xalqaro  standartlari  qo’mitasi)  bu  masalani  echish  uchun 
BHHS  (Buxgalteriya  hisobining  xalqaro  standarti)  №  15  ni  ishlab  chiqqan.  Shunga 
binoan  2  ta  metodika  tayyorlangan:  1)  buxgalteriya  hisobi  ob’ektlarini  pulning  bir 
xildagi  xarid  quvvati  birligilarida  baholash  (Generel  Price  Level  Accounting  -  GPL) 
metodikasi  va  2)  buxgalteriya  hisobi  ob’ektlarini  joriy  baholarda  qayta  baholash 
metodikasi  (Current  Cost  Avccounting-CCA).  CCA  metodikasida  inflyatsiya 
jarayonlarini  korxona  (tashkilot)  balansining  turli  moddalariga  (qismlariga)  turlicha 
ta’sir  etishini  e’tiborga  olib  barcha  aktivlar  (majburiyatlar)ni  2  guruhga:  monetar  va 
nomonetar  aktiv  (majburiyat)larga  ajratish  tavsiya  etiladi.  Monetar  aktivlar-pul 
shaklida,  yoxud  kelishilgan  pul  to’lovlari  yoki  tushumlari  (xarajatlarning  3  va  4 
guruhlari). 
Nomonetar  aktivlarga  asosiy  kapital,  nomoddiy  aktivlar,    ishlab  chiqarish 
zaxiralari  va  boshqalar  kiritiladi.  Xarajatlarning  tarkibida  bunday  aktivlarga    1  va  2 
guruhdagi  xarajatlar  kiritilishii  mumkin.  Bunday  aktivlar  (sh.j.  xarajatlar)  o’z 
moxiyatiga ko’ra vaqt o’tishi va baholarning o’zgarishi sababli qayta baholanib turilishi 
zarur.  O’zbekiston  Respublikasida  ham  buxgalteriya  hisobi  ob’ektlari  va  statistika 
hisoblarini  qayta  baholash  borasida  Milliy  standartlar  ishlab  chiqilgan.  Statistik  tahlil 
qilishda  joriy  davrdagi  xarajatlar,  oldingi  davr  baho  va  tariflarda,  ya’ni  solishtirma 
baholarda  deflyatlashtirish  asosida  qayta  baholanadi.  Bunda  yalpi  ichki  mahsulot 
deflyatori  yoki  soha,  tarmoq,  ishlab  chiqarish  xususiyatlaridan  kelib  chiqqan  holda 
boshqa  deflyatordan  foydalanishi  mumkin.  Ya’ni  solishtirma  baholardagi  xarajatlar 

q
1
p
1
=

q
1
p
0
/I
R
  formulasida  hisoblanadi.  Bunda 

q
1
p
1 
-  joriy  davrdagi  xarajatlar 
amaldagi baholarda, 

q
1
p
0 
- joriy davrdagi xarajatlarning solishtirma baholardagi hajmi, 
I
R
 - YaIM deflyatori, yoki bahoning boshqa indekslari. 
Yig’ma  statistik  hisobotlar  asosida  xarajatlarni  tahlil  qilishda  2  xil  yondoshish 
mumkin.  Bunda