Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

SD
0
=B
0
∙S
0
∙d
0
-o’tgan davrda 
SD
1
=B
1
∙S
1
∙d
1
- joriy davrda 

  SD=SD
1
-SD
0
;
  soliq  daromadi  hajmini  o’zgarishi.  Unga  ta’sir  etuvchi  omillarni 
ta’sirini miqdoriy baholash: 
a) soliq bazasini kengayishi (qisqarishi) sababli  

SD
(b)
=(B
1
-B
0
)∙S
O
 d
O
; 
b) soliq stavkasini o’zgarishi sababli 
 
 


0
1
0
1
d
Б
С
С
СД
с





; 
v)  soliqni  yig’ilishi  darajasini  o’zgarishi  sababli   

ÑÄ
d
d C Á
d
( )
(
)


1
0
1
1
.  Bunda 
 
 
 
;
d
с
б
СД
СД
СД
СД







 Misol (shartli raqamlar). 
Omillar  
O’tgan davr 
Joriy davr 

, 
o’zgarishi 
1.Soliq  bazasi,mln. so’m  
1000,0 
1200,0 
200,0 
2.Soliq stavkasi, koeffitsenti 
0,20 
0,22 
0,02 
3. Soliq yig’ilishi darajasi, koeffitsenti 
 
0,80 
 
0,85 
 
0,05 
Soliq daromadi, mln. so’m   
160,0 
224,4 
64,4 
Bunda  

 SD
(B)
=200

0,20

0,80=32,0 

---

 
99 
 
 

 SD
(S)
=0,02

1200

0,8=19,2 
 
 

 SD
(d)
=0,05

1200

0,22=13,2 
 
 

 SD=32,0+19,2+13,2=64,4mln. so’m 
 
Omillar 
ta’siri  xissasini  nisbiy  miqdorlarda  ifodalasak,  unda 

SD= 
49,7+29,8+20,4=100,0. 
Demak 
soliq 
daromadlarini 
o’zgarishga  soliq  bazasini 
kengaytirilishi  (49,7%),  soliq  stavkasini  o’zgarishi  (29,8%)  va  soliqni  yig’ilishi  darajasini 
o’zgarishi (20,4 %) ta’sir etgan. Bunday ko’p faktorli indeks tahlili boshqa daromadlar va 
sarflar  bo’yicha  ham  amalga  oshirilishi  mumkin.  Ma’lumki,  davlat  moliyasi  va  davlat 
byudjeti  tizimiga  davlatning  maqsadli  jamg’armalari  ham  kiradi.  O’zbekiston 
Respublikasida bu jamg’armalar: 
O’zbekiston Respublikasi Ijtimoiy ta’minot vazirligi xuzuridagi Pensiya jamg’armasi;  
Respublika yo’l jamg’armasi;  
O’zbekiston  Respublikasi  Davlat  mulkini  boshqarish  va  tadbirkorlikni  qo’llab-
quvatlash davlat qo’mitasining mahsus hisob varaqasi; 
Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish davlat jamg’armasi. 
Respublikada  bu  jamg’armalarning  vujudga  keltirish  va  foydalanish  tartibi  qonun 
bilan belgilanadi. 
Nobyudjet  maxsus  fondlar  jahonning  ko’pgina  mamlakatlari  byudjet  tizimida  ham 
mavjuddir.  Masalan,  AQShda  ishonch  jamg’armalari  (trast  jamg’armalari):  federal  yo’llar, 
aeroportlar,  gidroelektrastantsiyalarni  saqlash;  sotsial  sug’urta  (pensiya  ta’minoti,  kasallik 
nafaqalari,  ishsizlik    nafaqalari)  va  boshqa  trast  jamg’armalari  mavjud.  Mablag’lar 
(daromadlar)  davlat  mulkidan  foydalanishdan  olingan  daromadlar,  xususiy  sektorda    ish 
beruvchilar  va  yollanib  ishlovchilarni  badallari,  davlat  xizmatchilari  va  federal  xukumat 
badallari  evaziga  vujudga  keladi.  AQShda  bu  jamg’armalarning  xajmi  va  federal  byudjet 
daromadlari  bilan  nisbati  ham  oshib  bormoqda.  Statistical  Abstrakt  of  US,  1999yilda 
keltirilgan  ma’lumotlarga  qaraganda  (R.349)  federal  byudjetning  daromadlari  1998  yilda 
1721,8  mlrd.dollar  bo’lsa,  trast  fondlarining  daromadlari  932  mlrd.  dollar  yoki  nisbati 
54,1%ga  tengdir.  Trant  fondlari  doimo  profitsit  bilan  yakunlanadi.  Shuning  evaziga  ham 
federal byudjetning defetsiti kamayadi, profitsiti ko’payadi. 
Davlat  nobyudjet  fondlari  Rossiya  davlat  moliyasi  va  davlat  byudjeti  tizimida  ham 
mavjuddir.  Bu  fondlar  vujudga  kelishi  fursatidan  boshlab  iqtisodiy  mazmuniga  ko’ra  2 
guruhga  bo’linadi:  a)  sotsial  fondlar:  Pensiya  fondi,  Sotsial  sug’urta  fondi,  bandlik  fondi, 
majburiy meditsina sug’urtasi fondi, axolini sotsial qo’llab quvatlash fondi va boshqalar; b) 
iqtisodiy fondlar: yo’l fondlari, NIOKR.