Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I-BOB. MOLIYa STATISTIKASINING PREDMETI, METODI VA 
TAShKIL ETILIShI 
 
1.1.Moliya statistikasining predmeti 
 
Moliya  statistikasi  nimani  o’rgatadi  va  uning  o’rganish  ob’ekti  nima?  Qanday 
metodlar  yordamida  o’z  ob’ektini  o’rganadi?  Ushbu  moliya  sitatistikasi  bilan  bog’liq 
yuqoridagi  ko’plab  savollarga  adabiyotda  aniq  va  unifikatsiyalashgan  javobni  topish 
qiyin masala. Bunga sabab, bizning fikrimizcha, ko’pchilik olim va mutaxasislarni rejali 

---

 
6 
va  bozor  iqtisodiyotini  farqiga  bormasligi  va  sitatistikaga  1954  yil  (Butunittifoq 
statistiklar s’ezdida)da berilgan ta’rif – Statistika ijtimoiy fan bo’lib, ommaviy hodisa va 
jarayonlarni  miqdoriy  tamonlarini  sifat  tomonlari  bilan  birgalikda  konkret  vaqt  va 
sharoitda  o’rganadi  –  atrofida  aylanishlaridir.  Bizning  fikrimizcha,  yuqoridagi  ta’rif 
statistikani tub mohiyatini ochib bermagan va xech qachon bermaydi ham. 
Jahon  statistiklari  hozirgi  paytda  “statistika”  atamasi  to’g’risida  ingliz  tilining 
Oksford  lug’atidagi  izohga  qo’shimcha  holda  “interpretatsiya”  so’zini  kiritish  orqali 
quyidagicha  ta’riflaydilar:  raqamli  ma’lumotlarni  to’plash  va  interpretatsiya  (izohlash, 
talqin qilish) metodlarini o’rganuvchi fandir. 
Bundan  tashqari,  hanuzgacha  “iqtisodiy  nazariya”  fanini  tadqiqot  predmeti,  ilmiy 
ishlanishlari va bozor iqtisodiyoti amaliyotida empirik bosqichidan chiqa olmayapti. Shu 
tufayli  ba’zi  ilmiy-o’quv  adabiyotlarda  “Moliya  ”faning  predmeti  bozor  iqtisodiyoti 
sharoitida moliya-kredit muassalarida moliya, kredit pul resurslari harakatining qonunlari 
(yig’ilishi,  taqsimlanishi  va  foydalanishi)  yoki  ijtimoiy  mahsulotni  (ayrimlarida  milliy 
daromadni)  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  munosabatlarini  o’rganishdan  iborat 
deyishadi.  Ma’lumki  BMTning  milliy  hisob-kitoblar  tizimi  1993  yil  taxririda  milliy 
iqtisodiyot  ichki  iqtisodiyotga  va  qolgan  dunyo  iqtisodiyotiga  bo’lingan.  O’z  navbatida 
ichki  iqtisodiyot  beshta  sektorga:  nomolyaviy  korparatsiyalar,  davlat  muassalari,  uy 
xo’jaliklariga  xizmat  ko’rsatuvchi  notijorat  tashkilotlar  va  uy  xo’jaligi  sektorlariga 
ajratilgan. Moliya-kredit muassasalari barcha sektorlarni o’z ichiga ololmaydi. Bu hol o’z 
navbatida  moliya-kredit  muassasalariga  kirmaydigan  boshqa  sektorlar-jumladan, 
nomoliyaviy  korparatsiyalar-moliyaviy  resurslarni  asosan  hosil  qiladigan  sektorning 
moliyasi  etibordan  chetda  qoladi.Bundan  tashqari  keyingi  paytlarda  o’z  mavqeini 
oshirayotgan  uy  xo’jaligi  moliyasi  esa  moliya  darsliklarida  deyarli  ko’rinmaydi  va 
moliya-kredit muassasalari tizimiga ham kirmaydi. 
Yuqorida bayon qilinganlarni etirborga olgan holda moliyaga shunday ta’rif bersak 
bo’ladi:  moliya  –  miliy  iqtisodiyot  va  uning  soha,  sektor,  tarmoq,  blok  va  boshqa 
agregatlari  hamda  ularning  birlamchi  va  boshqa  bo’g’inlarida  iqtisodiy,  ijtimoiy  va 
siyosiy vasifalarni bajarish maqsadida pul mablag’lari jamg’armalarini vujudga keltirish, 
ulardan samarali foydalanish jarayonini o’z ichiga oladi. 
Demak,  moliya  va  statistikaga  berilgan  umumiy  ta’riflardan  kelib  chiqib  moliya 
statistikasi  nimani  o’rganadi  degan  savolga  javob  berishga  harakat  qilamiz.  Moliya 
statistikasi  tor  va  keng  ma’noda  tushuniladi.  Hozirgi  paytgacha  moliya  statistikasi 
deganda  tor  ma’noda  ayrimlar  moliya  vazirligiga  qarashli  organlarda  bajariladigan 
statistik ishlarni tushunishada. Masalan, davlat byudjet daromadlari va xarajatlarini tuzish 
bo’yicha  to’planadigan  ma’lumotlar,  uni  tuzishda  bevosita  qatnashish  va  eng  asosiysi 
davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini bajarilishini va dinamikasini statistik tahlili, 
byudjet  defittsiti  va  kamomadi  hamda  ularga  ta’sir  qiluvchi  omillarni  statistik  baholash 
va  boshqa  ishlar  moliya  statistikasi  deyiladi.  Ayrim  kitob  va  darsliklarda  moliya 
institutlarida (banklar, sug’urta va lizing kompaniyalari, fond va valyuta bozori organlari 
va  h.k)  bajariladigan  hisob-kitob  ishlari  moliya  statistikasi  deb  talqin  qilinadi. 
Adabiyotda,  ko’pchilik  holatda  mutaxasislarni  og’zaki  bahs  va  munozoralarida  korxona 
va tashkilotlarni moliyaviy natijalari va barqarorligini taxlili ham moliya statistikasi deb 
tushiniladi. 
Yuqorida  keltirilgan  tariflar  noto’g’ri  degan  fikrdan  yiroq  va  jahonning  taniqli 

---

 
7 
statistiklarining  takliflariga  qo’shilgan  holda  bizning  fikrimizcha  moliya  statistikasining 
o’rganish  ob’ekti  barcha  moliya  operatsiya  va  bitimlar  (kengroq  moliyaviy  loyiha  va 
dasturlar)dir,  predmeti  esa  shu  operatsiya  va  bitimlarni  samaradorligini  ifodalovchi 
ko’rsatkichlarini  hamda  bitim  qatnashchilarini  foiz,  norma,  koeffitsent,  chegirma  va 
ustama  diskont  va  dividend,  renta  va  marja,  baho  va  kurs  shakllarida  hisoblanadigan 
daromad  va  xarajatlarni  hisoblashni  va  tahlilini  o’rgatuvchi  metodlar  yig’indisiga 
tushuniladi.  Boshqacha  aytganda  moliya  statistikasi  deganda  qisqa  va  aniq  moliyaviy 
hisob-kitoblarni ta’minlaydigan metodlar yig’indisi tushuniladi.  
Moliya  statistikasi  faqat  ommaviy  hodisalar  bo’yicha  xulosa  chiqarib  qolmasdan 
(ushbu fikrni statistika bo’yicha chop qilingan adabiyotlarni 90 foizda uchratasiz), balki 
alohida  operatsiya  va  bitim  qatnashchilari  bo’yicha  ham  xulosa  chiqarishi  mumkin.  Bu 
tamoyil moliya statistikasining boshqa statistika fanlaridan farqi va ustunligidir. Shunday 
qilib,  darslik  muallifi  moliya  statistikasining  keng  ma’noda  tushunib,  uning  moliyaviy 
bozorini ko’rgan manfaati va zarari nuqtai nazaridan tahlil qilishda qo’llanadigan statistik 
metodlar  yig’indisi  deb  anglaydi  va  darslikni  hamma  bo’limlarida  bu  fikr  ustivorlik 
qiladi.  Bu  erdan  moliya  statistikasi  boshqa  fanlar  bilan  bog’liq  emas  ekan  degan  fikr 
kelib  chiqmasligi  kerak,  teskarisi  u  iqtisodiy  statistika  va  milliy  hisoblar  tizimi  bilan 
bevosita  bog’liq..  Masalan,  moliya  statistikasining  o’rganish  obektlaridan  bir  davlat 
byudjetidir.      Ma’lumki,    byudjet  daromadlari  va  ularni  qayta  taqsimlash  yalpi  ichki 
mahsulotni  o’zgarishi  sur’atiga  ta’sir  qiladi  va  o’z  navbatida  YaIM  davlat  byudjet 
daromadining asosiy manbai hisoblanadi.  
Moliya  statistikasi  bank-kredit  resurslarini,  stavkalarini,  lizing  summalarini, 
investitsiyalarning  loyixaviy  va  haqiqiy  samaradorligini,  fond,  sug’urta,  valyuta 
bozoridagi manfaat va yo’qotishlarni va boshqalarni o’rganadi. Moliya, kredit, sug’urta, 
lizing,  investitsiya  va  boshqa  organlarning  buxgalteriya  hisobi  va  moliyaviy  hisoboti 
ma’lumotlar  moliyaviy  bozorni  statistik  tahlil  qilishda  asosiy  manbaa  bo’lib  xizmat 
qiladi.  Demak  moliya  statistikasi  bank  ishi,  moliya,  sug’urta,  buxgalteriya  hisobi,  audit 
va boshqa fanlar bilan ham chambarchas bog’liq. 
Iqtosodiy nazariya va statistika nazariyasi fanlari moliya statistikasining nazariy va 
metodologik  asosi  bo’ladi,  chunki  moliya  bozoridagi  qonun  va  kategoriyalar  iqtisodiy 
nazariyada shakllantirilgandan so’ng statistika metodlari yordamida miqdoriy o’rganiladi 
va o’lchanadi.