Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

 
4.5. Xalqaro byudjet tasniflari 
 
Statistika  tadqiqotlarida  keng  qo’llanadigan  usullardan  biri  guruhlashtirishdir. 
Guruxlashtirishda  o’rganilayotgan  statistika  to’plamidagi  ko’p  sonli  birliklar  muhim 
belgilariga  binoan  guruhlarga  ajratiladi.  Tasniflash  (klasifikatsiya)  esa  guruhlashdan  farq 
qiladi. Bunda to’plamdagi birliklar  sifat belgisi asosida oldindan belgilangan (ko’p xollarda 
qonunda  tasdiqlangan)  guruh,  klass,  razryad  (turkum)ga  guruhlashtiriladi.  Klasslar  soni  va 
nomi  standart  hamda  barqaror  bo’ladi.  Statistikada  tasniflash  ierarxiya  (quyi  guruhning 
yuqori  guruhga  bosqichma-bosqich  bo’ysundirilishi)  va  fassetli  (ro’yxatli)  usulida  amalga 
oshiriladi. Fasset usulida informatsiya ob’ekti parallel, bir-biriga bo’ysundirilmagan fassetlar 
yordamida  tasnifli  guruhlarga  ajratiladi.  Masalan,  aholi  to’g’risidagi  informatsiya 

---

 
100 
klassifikatorida quyidagi fassetlar qo’llaniladi: jinsi, yoshi, fuqaroligi, millati, tili va boshqa 
belgilari.  
Byudjet    tasnifi-ierarxik  tasniflashdir,  asosiy  huquqiy  va  uslubiyat  xujjati  bo’lib, 
davlat  byudjetini  tuzish,  ko’rib  chiqish,  qabul  qilish  va  ijrosini  nazorat  qilish  maqsadida 
davlat  byudjeti  tuzilmasiga  kiruvchi  byudjetlar  daromadlari  va  sarflari  to’g’risidagi 
ma’lumotlarni  tizimlashtirilgan  holda  guruhlashtirishdir.  U  milliy  byudjet  ma’lumotlarini 
xalqaro  standart  tasnif  tizimlarining  aynan  shunday  ma’lumotlari  bilan  qiyoslashtirishni 
ta’minlaydi.  XVF  bir  necha  yil  oldin  moliyaviy  ma’lumotlarni  tarqatish  hamda  xalqaro 
tashkilotlarga taqdim qilishning printsiplari va qoidalari ko’rsatilgan xalqaro standartni qabul 
qilgan  edi.  Jahonning  barcha  davlatlariga  mo’ljallangan  boshqa  maxsus  standartda  jahon 
kapital  bozoriga  kirgan  yoki  kirish  istagi  bo’lgan  davlatlar  moliyaviy  va  iqtisodiy 
ma’lumotlarni  e’lon  qilishda  bir  necha  printsiplarga  rioya  qilishlari  zarurligi  ham 
ko’rsatilgan.  Bunda  moliya-byudjet  ma’lumotlarining  asosiy    o’lchamlari:  ko’lami, 
davriyligi va vaqti, jamoatchilik uchun tushunarli, ishonchli va sifatli bo’lishligi belgilangan. 
O’zbekiston  Respublikasining  jahon  bozorlariga  (ayniqsa  kapital  bozoriga)  kirishi, 
uning  imkoniyatlaridan  foydalanish  va  samarali  tashqi  iqtisodiy  aloqalarni  rivojlantirish 
moliya-byudjet  sohasida  ham  halqaro  tasniflardagi  printsip  va  qoidalarga  rioya  qilishni 
taqozo  etadi.  XVF  tomonidan  tavsiya  qilingan    davlat  byudjetining  tasniflari  tizimiga 
quyidagilar kiradi.(markaziy xukumat uchun):  
A) Daromadlar va grantlar  tasnifi; 
V) Sarflarning vazifa jihatidan tasnifi; 
S) Sarflar va sof kreditlashning iqtisodiy tasnifi; 
D) Byudjet defitsitini moliyalashtirilishining kreditorlar tipi bo’yicha tasnifi; 
E) Byudjet defitsitini  moliyalashtirilishining qarz majburiyatlari tipi bo’yicha tasnifi; 
G’) Davlat kreditining kreditorlar (qarz egalari) tipi bo’yicha tasnifi. 
Markaziy  xukumat  (federal,  respublika)  byudjeti  tasniflaridan  tashqari  XVF  shtat, 
region yoki viloyat va mahalliy xukumati byudjetining  tasniflari (A, V, S, D, E, G’ turlari)ni 
ham  tavsiya  etgan.  O’zbekiston  respublikasida  «Byudjet  tizimi  to’g’risida»gi  qonunda  5ta 
tasnif:  Byudjet  daromadlari  tasnifi;  Byudjet  sarflarining  vazifa  jihatidan,  tashkiliy  va 
iqtisodiy  tasnifi;  Davlat  byudjeti  taqchilligini  moliyalash  manbalari  tasnifi  (Rossiyada  8  ta 
tasnif  bor).  Ko’rinib  turibdiki,  XVFning  davlat  byudjeti  tasniflar  tizimidan  soni  va  turlari  
bo’yicha  biroz  farqlanadi.  Bundan  tashqari  mahalliy  byudjetlar  uchun  alohida  tasniflar  
tizimi  ko’rsatilmagan  XVF  tasnifi  tizimida  davlat  byudjeti  (hamda  mahalliy  byudjetlar) 
sarflarining tashkiliy tasnifi yo’q, chunki barcha davlatlar bo’yicha bunday tasnifni tavsiya 
qilish mumkin emasdir. XVFning amaldagi tasniflarini yanada batafsilroq ko’rishga o’tamiz.