сўм
млрд
n
Y
Y
i
i
y
O’rtacha yillik o’zgarish sur’ati o’rtacha geometrik formula bilan xisoblanadi:
%.
35
,
101
0135
,
1
5998
,
5
9
,
910
9
,
5100
7
1
8
1
0
ёки
y
y
T
n
n
yoki
%.
35
,
101
0135
,
1
5998
,
5
262
,
1
221
,
1
207
,
1
171
,
1
256
,
1
471
,
1
391
,
1
...
7
7
2
1
ёки
R
R
R
T
n
n
Bu degani, o’rganilayotgan davrda (2000-2007 yil) davlat byudjetining
daromadlari har yili o’rtacha 598,6 mlrd. so’mdan oshib borgan yoki 101,35%. Ushbu
ko’rsatkichlar davlat byudjetining istiqbolidagi prognozini tuzishda ishlatilishi mumkin.
Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari bilan makroiqtisodiy ko’rsatkichlar o’rtasida
bog’liqlik mavjudligi hammaga ma’lum. Mana shu bog’liqlikni o’rganishda moliya
statistikasida parallel qatorlardan, nisbiy miqdorlardan, korrelyatsion-regretsion tahlil,
indeks va boshqa metodlardan foydalaniladi.
Davlat byudjeti daromadlari va yalpi ichki maxsulot summasi bo’yicha parallel
qatorlarini tuzib, ular o’rtasidani bog’liqlikni elastiklik koeffitsienti orqali baholash
mumkin (4.4-jadval).
4.4-jadval
O’zbekistonda YaIM va byudjet elastikligi koeffitsientlari
Ko’rsatkichlar
2003y. 2004y. 2005y. 2006y. 2007y.
1. YaIM qo’shimcha o’zgarish sur’ati
(zanjirsimon usulda), %
2. Byudjet daromadlarining qo’shimcha
o’zgarish sur’ati (zanjirsimon usulda), %
3. Elastiklik koeffitsientlari
32,0
25,6
0,80
23,9
17,1
0,72
30,6
20,7
0,68
31,7
22,1
0,70
32,2
26,2
0,81
4.4-jadval ma’lumotlarining guvoxalashicha 2003-2007 yillarda byudjet
daromadlarining qo’shimcha o’sish sur’ati yalpi ichki maxsulot bo’yicha qo’shimcha
o’sish sur’atidan past. Bu ular o’rtasidagi bog’liqlik yaxshi emasligidan dalolatdir. Ushbu
bog’liqlikka baho berish uchun elastiklik koeffitsienti xisoblaniladi:
x
y
эл
K
96
bu erda: Δu – davlat byudjeti daromadlarining qo’shimcha o’sish sur’ati; Δx –
yalpi ichki maxsulotning qo’shimcha o’sish sur’ati.
Elastiklik koeffitsienti yalpi ichki maxsulotni bir punktga o’sishida davlat byudjeti
daromadlari qancha punktga (bizning misolda foizga) o’sishini ko’rsatadi. Masalan, 2003
yilda yalpi ichki maxsulot bir foizga o’sishi bilan davlat byudjeti daromadlari 0,8 foizga
ortadi, 2007 yilda esa – 0,81%.
Indeks metodi yordamida davlat byudjeti daromadlari darajasi va makroiqtisodiy
ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liqligini o’rganishga to’xtalamiz.
Davlat byudjetining daromadlari darajasiga yalpi ishlab chiqarilgan maxsulot va
ko’rsatilgan xizmatlar xajmining o’zgarishi, yalpi ishlab chiqarilgan maxsulot va
ko’rsatilgan xizmatlarda yalpi ichki maxsulot xissasining o’zgarishi, yalpi ichki maxsulot
va milliy maxsulot nisbatining o’zgarishi, yalpi milliy maxsulotda foydalanilgan milliy
daromad xissasining o’zgarishi, foydalanilgan milliy daromadda davlat byudjeti
daromadlari hissasining o’zgarishi ta’sir qiladi.
Agarda davlat byudjeti daromadlarining boshlang’ich darajasini Y
0
bilan, yuqorida
sanab o’tilgan omillarni – Ja, Jb, Jv, Jg, Jd bilan belgilasak, daromadlarning shu
omillarning o’zgarishini hisobga olgan holdagi darajasi quyidagicha hisoblanadi:
Y
1
a = Y
0
∙ Ja
Y
1
ab = Y
1
a ∙ Jb
Y
1
abv = Y
1
ab ∙ Jv
Y
1
abvg = Y
1
abv ∙ Jg
Y
1
abvgd = Y
1
abvg ∙ Jd
Bu tengliklardan foydalanib, ayrim omillar hisobidan davlat byudjeti
daromadlarining o’zgarishini quyidagi formulalar bilan aniqlaymiz:
ΔYa = Y
1
a - Y
0
ΔYb = Y
1
ab - Y
1
a
ΔYv = Y
1
abv - Y
1
ab
ΔYg = Y
1
abvg - Y
1
abv
ΔYd = Y
1
abvgd - Y
1
abvg
Shunday qilib, byudjet daromadlarining umumiy mutlaq o’zgarishi teng:
ΔY = ΔYa + ΔYb + ΔYv + ΔYg + Δyd
4.5-jadval
Respublika xalq xo’jaligining rivojlanishi ko’rsatkichlari
(mlrd.so’m; raqamlar shartli).
Ko’rsatkichlar
O’tgan davr
Joriy davr
Yalpi ishlab chiqarilgan maxsulot va
ko’rsatilgan hizmatlar
Yalpi ichki maxsulot
Yalpi milliy maxsulot
Foydalanilgan milliy daromad
Davlat byudjetining daromadlari
5430
2859
2760
2178
822
4743
2547
2481
1989
846
Davlat byudjeti daromadlari darajasining o’zgarishini yalpi ishlab chiqarilgan
maxsulot va ko’rsatilgan xizmatlar xajmining o’zgarishi, yalpi ishlab chiqarilgan
maxsulot va ko’rsatilgan xizmatlarda yalpi ichki maxsulot xissasining o’zgarishi, yalpi
97
milliy va ichki maxsulot nisbatining o’zgarishi, yalpi milliy maxsulotda foydalanilgan
milliy daromad xissasining o’zgarishi, milliy daromadda davlat byudjeti daromadlari
xissasining o’zgarishi hisobidan o’zgarishini aniqlang.
Davlat byudjeti daromadlari darajasini omillar hisobidan o’zgarishini hisoblash
uchun quyidagi yordamchi jadvalni tuzamiz (jadvalsiz ham hisoblash mumkin):
4.6-jadval
Indeks modeli omillarini hisoblash
Ko’rsatkichlar
Shartli
belgilar
O’tgan
davr
Joriy davr Indekslar
Yalpi ishlab chiqarilgan mahsulot va
hizmatlar, mlrd.so’m.
Yalpi ichki maxsulotni yalpi ishlab
chiqarilgan mahsulot va
hizmatlardagi hissasi
Yalpi milliy va ichki mahsulot nisbati
Foydalanilgan milliy daromadni
milliy mahsulotdagi hissasi
Davlat byudjeti daromadini milliy
daromadga hissasi
A
B
V
G
D
5430
0,5265
0,9654
0,7891
0,3774
4743
0,5370
0,9741
0,8017
0,4253
0,8735
1,0199
1,0090
1,0159
1,1269
4.6-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, birinchi omildan tashqari barcha
omillar davlat byudjetining daromadlar summasining o’zgarishiga ijobiy ta’sir qilgan.
Yuqorida keltirilgan formulalardan foydalanib omillarning ta’sirini hisobga olgan holda
joriy davr uchun davlat byudjeti daromadlari summasini aniqlaymiz.
1. Yalpi ishlab chiqarilgan maxsulot va ko’rsatilgan hizmatlar:
Y
1
a = Y
0
∙ Ja = 822 ∙ 0,8735 = 718,0 mlrd.so’m
2. Birinchi va ikkinchi omillarning ta’siri:
Y
1
ab = Y
1
a ∙ Jb = 718,0 ∙ 1,0199 = 732,29 mlrd.so’m
3. Birinchi, ikkinchi va uchinchi omillarning ta’siri:
Y
1
abv = Y
1
ab ∙ Jv = 732,29 ∙ 1,009 = 738,89 mlrd.so’m
4. Birinchi to’rt omilning ta’siri:
Y
1
abvg = Y
1
abv ∙ Jg = 738,89 ∙ 1,0159 = 750,64 mlrd.so’m
5. Barcha omillarning ta’siri:
Y
1
abvgd = Y
1
abvg ∙ Jd = 750,64 ∙ 1,1269 = 845,88 mlrd.so’m
Endi davlat byudjeti daromadlarini omillar hisobidan mutlaq o’zgarishini
hisoblaymiz:
1.
Yalpi ishlab chiqarilgan maxsulot va ko’rsatilgan xizmatlar:
Ya = Y
1
a – Y
0
= 718,0 – 822,0 = -104,0 mlrd.so’m.
98
2.
Yalpi ichki maxsulotning yalpi ishlab chiqarilgan maxsulot va xizmatlardagi
xissasining o’zgarishi:
ΔYb = Y
1
ab – Y
1
a = 732,29 – 718,0 = 14,29 mlrd.so’m.
3.
Yalpi milliy va ichki maxsulot nisbatining o’zgarishi:
ΔYv = Y
1
abv – Y
1
ab = 738,89 – 732,29 = 6,60 mlrd.so’m.
4.
Foydalanilgan milliy daromadning yalpi milliy maxsulotdagi hissasining
o’zgarishi:
ΔYg = Y
1
abvg – Y
1
abv = 750,64 – 738,89 = 1,75 mlrd.so’m.
5.
Davlat byudjeti daromadini foydalanilgan milliy daromaddagi hissasi:
ΔYd = Y
1
abvgd – Y
1
abvg = 846,0 – 750,64 = 95,36 mlrd.so’m.
Davlat byudjet daromadlarining umumiy mutlaq o’zgarishi teng:
ΔY = Y
1
– Y
0
= 846 – 822 = 24 mlrd.so’m. yoki
ΔY = ΔYa + ΔYb + ΔYv + ΔYg + ΔYd
ΔY = -104,0 + 14,29 + 6,60 + 11,75 + 95,36 = 24 mlrd.so’m.
Yuqorida bajarilgan hisob-kitoblarni nisbiy ko’rsatkichlarda ham bajarish
(qo’shimcha o’zgarish sur’atlari orqali) mumkin.
Masalan, ΔJu
a
= Ja – 1. Bu ishni o’quvchining o’zi mustaqil amalga oshiradi degan
umiddamiz.
Statistik tahlilda daromadlarning jami, turlari, kesimlari bo’yicha rejani bajarilishi va
hamda yo’nalishlar bo’yicha sarflar rejasini bajarilishi hisoblanadi. Daromadlar va
sarflarning strukturasi va strukturaviy siljishlarini miqdoriy baholash, strukturaviy
siljishlarning sabab va iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlarini miqdoriy taxminlash va boshqa tahliliy
ishlarni bajarish amaliyot uchun juda muhim. Masalan, soliq daromadlarini (SD) omillar
hisobidan o’zgarishi. Bunda soliq bazasi (B), soliq stavkasi (S) va soliqni yig’ilishi darajasi
(d) deb olinsa, unda
Do'stlaringiz bilan baham: |