Sotishdan tushgan tushum
-xo’jalik yurituvi sub’ektlarning xo’jalik-moliya
faoliyatining muhim ko’rsatkichidir. Mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat
ko’rsatish jarayonida qiymatga ega bo’lgan mahsulot (ish, xizmat) yaratiladi, uning tovar
qismning hajmi sotish narxlarida baholanadi va uni sotishdan tushgan daromad, sotishdan
tushgan tushum deyiladi. Rivojlangan xorij mamlakatlar statistikasida ham sotuvdan
tushgan tushum (Proceeds From Sales) va buxgalteriya hisobining xalqaro standartida esa
(standart № 18 «Daromadlarni qayd qilish») «Daromad» deyiladi. Bu ko’rsatkich
firmalarning moliyaviy faoliyatining muhim ko’rsatkich sifatida qaraladi va uning
hajmiga ko’ra firmalarning reytingi va faoliyat faolligi darajasi baholanadi.
Sotuvdan tushgan tushum hajmini hisoblash xo’jalik yurituvchi sub’ektda qabul
qilingan hisobchilik siyosati (tartibi)ga ko’ra ikki usulda amalga oshirilishi mumkin:
a) xaridorga tovarning jo’natilishi (ishni bajarilishi, xizmatni ko’rsatilishi) va
kontragentga tegishli hisob-kitob hujjatlarining topshirilishi (huquq tomoyili);
b) xaridor tomonidan tovar (ish, xizmat) haqini to’lanishi. Bunda naqd pulsiz
hisob-kitoblarda korxonaga xizmat ko’rsatuvchi bankdagi hisob-kitob raqamiga pulni
kelib tushishi, naqd pullik operatsiyalarda-pul korxona kassasiga kirim qilinganidan
so’ng (iqtisodiy tamoyil).
O’zbekiston respublikasida asosan iqtisodiy tamoyilga asoslangan ikkinchi usuli
keng tarqalgan. Chunki, boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan tovar va xizmatlar
haqini va o’z xodimlariga mehnat haqini to’lash, byudjetga soliq va to’lovlar bo’yicha
249
hisob-kitoblarni o’z vaqtida amalga oshirishda jonli, real pulning ahamiyati katta. Ammo
bu usul ham kamchiliklardan xolis emas, masalan, bo’nak (avans) to’lovlari mavjud
bo’lgan sharoitda.
Sotuvdan tushgan tushum barcha taqsimlash ishlarining dastlabki bosqichi, uning
asosida xarajatlar qoplanadi, amartizatsiya fondi va foyda ko’rsatkichlari shakllanadi va
hokazo. Shuning uchun bu ko’rsatkichning hajmini to’g’ri hisoblash muhim. Ma’lumki,
hisobot shakli (forma № 1-f)da yalpi tushum bilan birga mahsulot (ish, xizmat)larni
sotishdan tushgan sof tushum ko’rsatgichi ham keltiriladi. Bunda sof tushum = yalpi
tushum – mahsulotga solingan egri soliqlar (QQS, aktsizlar va boshqa soliq va
ajratmalar). Bundan ko’rninadiki, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda foyda ko’rsatkichlarini
hisoblashda sof tushumlar ko’rsatkichiga asoslanadi (10.3-jadval). Ma’lumki, sotishdan
tushgan sof tushum asosida hisoblangan foyda va rentabellik ko’rsatkichlari tovar (ish,
xizmat) ishlab chiqarish va sotish bilan shug’ullanuvchilar uchun tijorat (moliya)
samarasi va samaradorligini baholashda qo’llaniladi. Tovar (ish, xizmat) ishlab chiqarish
yoki investitsiya loyihasining byudjet samarasi va samaradorligi (respublika va mahalliy
byudjetga keltiradigan daromadlari)ni o’rganishda sotuvdan tushgan yalpi tushum
ko’rsatkichidan ham foydalaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda iqtisodiy va sotsial
rivojlanishning asosini foyda tashkil etadi. Foyda - bu xo’jalik-moliya faoliyatining
yakuni, samarasidir. Foyda korxona (tashkilot)ning ichki ehtiyojlarini qondirish bilan
birga davlat (respublika va mahalliy) byudjeti mablag’larini to’plashda, byudjetdan
tashqari fondlarga ajratmalar va xayru-ehsonlar qilishning moddiy asosidir.
Statistikada foydaning bir necha ko’rsatkichlari: yalpi foyda, asosiy faoliyatdan
olingan foyda, umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda, soliq to’lagungacha olingan
foyda, sof foyda hisoblanadi. Foyda ko’rsatkichlarining hisoblanishi tartibi 10.3-jadvalda
ko’rsatilgan. Bulardan tashqari respublika Vazirlar mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi
54-son qarori bilan tasdiqlangan Nizomga 1-ilova va 2-ilovasida keltirilgan ko’rsatmalar
e’tiborga olingan holda soliq solinadigan baza aniqlanadi va uning asosida xo’jalik
yurituvchi sub’ektga daromad (foyda) solig’i solinadi va undiriladi.
10.3-jadval
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda sotishdan tushgan tushumni va foyda ko’rsatkichlarining
hisoblanishi
(sh № 1-f asosida)
Ko’rsatkichlar nomi
Satr xos
O’tgan yilning tegishli
davrida
Hisobot davrida
raqami
Daromad
(foyda)
Xarajat
(zarar)
Daromad
(foyda)
Xarajat
(zarar)
A
B
1
2
3
4
Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan
tushgan tushum (yalpi tushum)
011
x
x
Qo’shilgan qiymat solig’i
012
x
x
250
Aktsizlar
013
x
x
Boshqa soliq va ajratmalar
014
x
x
Mahsulot sotishdan tushgan sof
tushum [011-012-013-014]
015
x
x
Sotilgan mahsulot (tovar, xizmat)
larning ishlab chiqarish tannarxi
017
x
x
Sotishdan olingan yalpi moliviy
natija (015-017 satrlar)
018
Davr daromadi (xarajati) ja’mi
025
Asosiy ishlab chiqarish
faoliyatining moliyaviy natijasi
(foyda, zarar) (018+025 satrlar)
026
Moliyaviy faoliyat bo’yicha ja’mi
daromad (xarajat)lar (027 dan 032
gacha satrlar yig’indisi)
034
Umumxo’jalik faoliyatidan
olingan moliyaviy natija (foyda,
zarar), (026+034 satrlar))
035
Favqulodda foydalar va zararlar
036
Foyda solig’ini to’lashdan oldingi
umumiy moliyaviy natija (foyda
yoki zarar), (035+036 satrlar)
037
Foyda (daromad) solig’i
038
Yuqorida ko’rsatilgan moddalarga
kirmaydigan boshqa soliq va
ajratmalar
039
Hisobot davri sof foydasi (zarari),
(037-038-039 satrlar)
040
Rivojlangan mamlakatlar statistikasida firmaning xo’jalik-moliya faoliyatini va
investitsiya imkoniyatini bahoashda «Pul oqimi» (Cash Floy) ko’rsatkichidan ham
foydalaniladi. Pul oqimining hajmi taqsimlanmagan foyda (korxona balansining passiv
qismida) bilan asosiy kapital va nomoddiy aktivlarga hisoblangan yillik amortizatsiya
summasining yig’indisiga teng. Bunda BMT tomonidan ishlab chiqilgan va 1993 yilda 3-
chi tahri qilingan Milliy hisoblar tizimi (ba’zan milliy hisob-varaqlar tizimi ham
deyiladi)da amortizatsiya ajratmalari ishlab chiqarish birliklarining amaliyot foydasi
(ijara haqi, foizlar, amortizatsiya va foyda) tarkibiga kiritilishini e’tiborga olinsa, unda
amortizatsiya ajratmalarini ham foydaning bir qismi, boshqa shaklga o’tkazilgan qismi
sifatida qaralmog’i kerak.
Respublikamizda amal qilinayotgan hamma qonun va qoidalarga rioya qilgan
holda foyda summalari aniqlangandan so’ng, uning statistik tahlili boshlanadi. Bu ishni
statistikaning turli metodlari yordamida bajarish mumkin. Hamma metodlarni qo’llash,
ishni hajmini oshib ketishiga olib kelishini hisobga olgan holda, biz faqat indeks metodi
yordamida foydani tahlil qilish metodologiyasiga to’xtalamiz.
Ma’lumki, yalpi foydada mahsulotni (ish, xizmatni) sotishdan olingan foyda
hissasi juda yuqori. Shu munosabati bilan aynan shu ko’rsatkichga ta’sir qiluvchi
omillarni o’rganish zarur. Sotishdan olingan foydaga ta’sir qiluvchi omillar quyidagilar:
1) sotiladigan mahsulotni (ish, xizmatni) hajmini o’zgarishi; 2) sotiladigan mahsulotni
(ish, xizmatni) tarkibini o’zgarishi; 3) sotiladigan mahsulotni (ish, xizmatni) tannarxini
o’zgarishi; 4) sotiladigan mahsulotga bo’lgan sotish baholarini, ish va xizmatlarga
251
bo’lgan tariflarni o’zgarishi kiradi.
Bu omillarning foydaning umumiy summasiga ta’sirini baholash uchun, o’tgan va
joriy davrdagi sotilgan mahsulotdan (ish, xizmat) tushgan tushum va ishlab chiqarish
tannarxi haqida ma’lumotlar mavjud bo’lishi kerak va bu ko’rsatkichlarning joriy
davrdagisini o’tgan davr baho va tannarxida qayta hisoblash darkor. Bu ish 10.4-jadvalda
bajarilgan.
10.4-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar yordamida, birinchi navbatda mahsulotni
(ish, xizmatni) sotishdan olingan foyda summasi o’zgarishini aniqlaymiz.
10.4-jadval
Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan yalpi foydaga
ta’sir qiluvchi asosiy omillar
Ko’rsatkichlar
O’tgan
davr
Joriy davr
Joriy davr, o’tgan
davr baho va
tannarxida
1. Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan
sof tushum, sotish baholarida, ming so’m.
(qp)
12650
16392
13662
2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, ming
so’m (qc)
9614
11802
5876
3. Yalpi foyda, ming so’m (f)
3036
4590
7786
1554
3036
4590
0
1
Do'stlaringiz bilan baham: |