|
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 dekabrdagi “Chet
tillarni o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi
qarori. T
2. Begmatov E., Boboyeva A., Asomiddinova M. Adabiy norma va nutq
madaniyati. – Toshkent: Fan, 1983.
3. Berdialiyev A. So’z va atamalar hosil qilishning ba’zi nazariy masalalariga
doir // «Davlat tili haqida»gi Qonunni amalga oshirishning dolzarb muammolari»
mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi tezislari. – Navoiy, 1993, 23-bet
4. Ibrohimov S. O’zbek tilining nutq madaniyatiga oid masalalar //«Nutq
madaniyatiga oid masalalar» to’plami. – Toshkent
5. Internet sayti : www.kutubxona.uz.
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
27 July 2020
www.openscience.uz
102
SHERMUHAMMAD MUNIS RUBOIYLARI TAHLILI
Otamuratova Sadoqat Toʻlqinbek qizi
sadoqatotamuratova@gmail.com
UrDU
Annotatsiya:
Shermuhammad Munis ruboiylari mavzu koʻlami, qofiyalanish
tizimi, she’riy san’atlardan unumli foydalanishi, xullas, poetik jihatdan mukammaligi
bilan ajralib turadi.
Tayanch soʻzlar:
ruboiy, taronayi ruboiy, qofiya, radif, bahr, tezis, antitezis,
sintez
Ruboiy arabcha “toʻrtlik” degan ma’noni bildiradi. Ruboiy – toʻrt misradan
iborat mustaqil lirik janr. Ruboiyning shakliy-poetik xususiyatlari: a) she’r hajm
jihatdan, albatta, toʻrt misralik boʻladi; b) kompozitsiyasi tezis, antitezis, moddai
ruboiya va sintezdan tashkil topadi; d) hazaj bahrining axram vaznida yoziladi; e)
falsafiy, ijtimoiy, axloqiy va ishqiy mavzularda yoziladi; f) qofiyalanish tartibi ikki
xil: a+a+a+a hamda a+a+b+a; g) qofiyalari koʻpincha radifli boʻladi.
Oʻzbek mumtoz adabiyotimizda ruboiy janri keng tarqalgan boʻlib, Alisher
Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur bilan bir qatorda Shermuhammad Munis
ijodidagi ruboiylarni misol qilishimiz mumkin. Munis ijodidagi ruboiylar gʻoyaviy-
badiiy yetukligi, hikmatomuzligi bilan alohida ajralib turadi. Shu bilan birga, Munis
xalq hayoti haqida qaygʻuradigan, ularni ilm olishga chorlaydigan shoir edi.
Munisduru ixtiyori ila xor oʻlmoq,
Kuch birla mazallatgʻa sazovor oʻlmoq.
Ozodaliq oromgohidin ram etib,
Har dungʻa mulozim ila yor oʻlmoq.
Yoki quyidagi ruboiyni shoir yaqin bir doʻstiga bagʻishlab yozgan desak
adashmagan boʻlamiz.
Ey doʻst, tani zorim aro jonim eding,
Iqlimi muhabbat uza sultonim eding,
Xush kelding-u jonimda nishiman qilding,
Xush borki, base aziz mehmonim eding.
Munisning Navoiyga ehtiromi baland. Buni shoirning Navoiy gʻazallariga
yozgan muxammaslarida yoki “Ustozlar e’tirofi” nomli gʻazalida kuzatishimiz
mumkin. Shu bilan birga, shoirning quyidagi ruboiysida ham Navoiy madhiga guvoh
boʻlamiz.
Soʻz ichra Navoiyki jahongirdurur,
Munisgʻa maoniy yoʻlida pirdurur,
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
27 July 2020
www.openscience.uz
103
Yoʻq gʻayriyat andin oʻzgakim ayturlar:
− Bu Shermuhammad, ul Alisherdurur
.
Shoirning ishqiy mavzuda yozgan ruboiylari ham kam emas. Masalan:
Davri falak etti ishq aro zor meni,
Davron eli ta’nasi dilafgor meni.
Mazlumgʻa marhamat agar ersa savob,
Mashmuli inoyat qil, ey yor, meni.
Ruboiyning birinchi misrasi tezisda shoir isbot etilishi kerak boʻlgan fikrni
oʻrtaga tashlagan, ya’ni ”davri falak meni ishqqa zor etti” deydi. Ikkinchi misra
antitezisda avvlagi fikrga ziddek boʻlsa ham isbot qilishga yordam beradi, ya’ni
”xalqning ta’nasi meni gʻamgin qildi” deydi. Uchinchi misra moddayi ruboiyda shoir
xulosa chiqarishga tayyorlanadi, ”agar mazlumga marhamat qilish savob boʻlsa”,
ya’ni koʻprik vazifasini bajaradi. Toʻrtinchi misra sintezda maqsad ochiq-oydin
aytiladi, ya’ni ”ey yor, men ham mazlummman, menga ham inoyat qil”
Guvohi boʻlganimizdek, Munis falsafiy, ijtimoiy, axloqiy va ishqiy mavzularda
birdek ruboiylar yaratgan. Ruboiylar poetik jihatdan mukammal yaratilgan, ya’ni:
toʻrt misradan iborat; mavzu jihatdan xilma-xil; hazaj bahrida bitilgan. Ruboiylarni
qofiyalanish jihatdan tahlil qiladigan boʻlsak, shoir ijodida har ikki qofiya tizimini
ham uchratishimiz mumkin. Adabiyotimizda ruboiyning a+a+b+a tarzida
qofiyalanishi keng tarqalgan holda a+a+a+a tarzda qofiyalanishi biroz kamroq.
Odatda, a+a+a+a tarzda qofiyalanish tizimi adabiyotimizda ”taronayi ruboiy” deb
yuritiladi. Munis ijodida oʻnga yaqin ruboiylar aynan mana shu “taronayi ruboiy”
shaklida qofiyalangan. Masalan:
To koʻzni yorutti chehra ochib mohim,
– a
Chun oldi koʻngulni sarv qaddi dilxohim.
– a
Shomi gʻam arodur axtar afshon ashkim,
– a
Toqi falak ostida sutundur ohim.
– a
Ruboiyda qofiyaga olingan soʻzlar: ”mohim”, ”dilxohim”, ”ashkim”, ”ohim”
ya’ni, a+a+a+a tarzida qofiyalangan.
Shoho, fuqaroki munisi gʻamdurlar,
– a
Bedordil-u koʻzlari purnamdurlar,
– a
Zinhor alarni qilmagʻil ozurda,
– b
Otash dam-u barhamzani olamdurlar.
– a
Ushbu ruboiyda an’anaviy a+a+b+a tarzida qofiyalanish tizimiga guvoh
boʻlamiz. Qofiyaga olingan soʻzlar: “gʻamdurlar”, “purnamodurlar”, “olamdurlar”.
Bilamizki, radif she’r ma’nosini ta’kidlovchi kuchli vosita. U shoir koʻzlagan
maqsadni – poetik gʻoyani kuchaytiradi. She’r ritmi va musiqiyligiga kuchli ta’sir
koʻrsatadi. Ruboiylarning qofiyalari ham koʻpincha radifli boʻladi. Munis
ruboiylarining ham deyarli barchasida radif qoʻllangan. Masalan:
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
27 July 2020
www.openscience.uz
104
Sendin ta’mayim edi sarafroz oʻlmoq,
Abnoyi zamona ichra mumtoz oʻlmoq,
Faryodki, hosil ayladim oxiri kor,
Afkandayu xorliqgʻa damsoz oʻlmoq.
Adolatsiz zamondan shikoyat tarzida yozilgan ushbu ruboiy radifi ”oʻlmoq”
soʻzi boʻlib, qofiyaga ”sarafroz”, ”mumtoz”, ”damsoz” soʻzlari olingan.
Shermuhammad Munis ruboiylari mavzu koʻlami, qofiyalanish tizimi, xullas,
poetik jihatdan mukammaligi bilan ajralib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
