Ilm-fan taraqqiyotida zamonaviy metodlarning qo‘llanilishi

ILM-FAN TARAQQIYOTIDA ZAMONAVIY METODLARNING QO‘LLANILISHI 
27.9.2021 
www.academics.uz 
91 
касаллиги 
маъноларини ифодалайди. Қолаверса, индоевропа тилида 
āl ёнмоқ, 
куймоқ
маъноларида ҳам истеъфода этилган. Кейинчалик 
āl 
ўзагининг бу 
маъноси швед тилидаги 
ala, 
лотин тилидаги
ol, altāre 
[2. 28.]
 
сўзларининг 
пайдо бўлишига асос вазифасини ўтаган ва маъно кенгайиши натижасида 
меҳроб, олов ёниб турадиган макон, алтарь, қурбонлик қилинадиган жой
маъноларини англата бошлаган.
 
Осетин тилидаги 
ala – қурум, дуд, тутун 
[3.
43.] сўзи ҳам таҳлил қилинаётган қадимги туркий тилдаги
āl
ўзаги билан 
боғланади. Хотансаксдаги 
agādā 
[1. 25.]
 – буғланиш
сўзининг пайдо бўлишида 
ҳам туркий ўзак 
āl
асос бўлган. 
āl 
туркий ўзаги орий ва индоевропада 
āl 
ва 
ag
фонетик вариантларида қўлланганлиги маълум. Кейинчалик бу ўзак маъно 
кенгайиши асосида 
олов
маъносини англата бошлагани ҳам аслида туркий 
тилларнинг таъсирида бўлганлиги шубҳасиз. Чунки айни
 āl 
ўзагидан бугунги 
барча туркий тилларда кенг қўлланаётган 
олов
пайдо бўлганлиги ҳам ортиқча 
изоҳ талаб қилмайди. Бундан келиб чиқадики, рус тилидаги 
огонь – олов, 
факел – машъал, алтарь – меҳроб, 
араб тилидаги هلعش – 
шуъла 
ва هلعشم 
–
машъала
каби сўзларнинг пайдо бўлишида ҳам туркий 
āl 
ўзаги асос 
вазифасини ўтаган. 
 
Тарвуз. 
Қовоқдошлар оиласига мансуб, палак отиб ўсадиган бир 
йиллик полиз ўсимлиги ва унинг ейиладиган юмалоқ ёки овалсимон, қизил 
гўштли, серсув ҳосили [5. 679.]. Бу фитоним ҳам авестизлардан бири бўлиб, 
“Авесто”да у 
xarbûc, xarbûcak
тарзида қўлланган ва қовун ёки тарвуз 
меваларини аташда бирдек қўлланаверган. “Бундахишн”да у 
xarbêc 
[6. 725.] 
тарзида қўлланган. Моний матнларида ба сўз 
xrbwz
тарзида қўлланиб қовун 
маъносини англатган. Паҳлавийда бу сўз
xarbûc, xarbûcak 
шаклида, сўнгги 
давр паҳлавийда эса
xarbuz
тарзида қўлланиб қовун ёки тарвуз маъносини 
англатган.
 
Арман тилида ҳам
 xarbuz
ёки
 xarbzak
қовун ва тарузни номлашда 
тенг истеъфода этилган. Гийлакийда бу сўз 
xarbûzae, 
фаризандийда
 xarbäzä, 
ёронийда
harbäzä, 
натанзийда
xarbûzä, 
самнонийда 
xarbäzä, 
сангсорийда 

---