Ilm-fan muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida

“Ilm-fan muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida” 
mavzusidagi 6-sonli respublika ilmiy konferensiyasi
 
206 
Hududdagi Chelak toponimi ham fonetik oʻzgarishlar natijasiga koʻra yuzaga 
kelgan. Koʻpchilik toponimni chelak, ya’ni "paqir" deb tushunadi va Chelak shaklida 
talafuz qiladi. Aslida soʻzning chelakka hech qanday aloqasi yoʻq. Toponim forscha 
chalak, ya’ni "yuqori, baland" degan soʻz bilan bogʻliq boʻlib, [6] fonetik oʻzgarish 
natijasida Chelak tarzida talaffuz qilinadi. Payariq tumanidagi Choʻrash toponimi 
ham fonetik oʻzgarish natijasida yuzaga kelgan: Garchi Zarafshon vodiysidagi oʻzbek 
qipchoqlarning bir urugʻi choʻrash deb atalgan boʻlib, etnonim oykonimga oʻtgan 
boʻlsada, qishloq axolisi Choʻrash deb nomlanishi haqida boshqacha fikr bildirishadi. 
Qishloqqa 4-5 otliq mehmonlar kelganda, mahalliy aholi ularga osh tayyorlab ziyofat 
berishgan. «Pishirilgan osh shoʻr boʻlgan ekan, mehmonlar ketishayotganida osh rosa 
shoʻr boʻlibdi, shoʻr osh yedik», - deb aytishgan ekan. Shu sababli, qishloq qariyalari 
yuqoridagi rivoyatga asoslanib, qishloq nomi Shoʻrosh yoki Choʻrash boʻlgan 
deyishadi. Ta’kidlash joizki, aksariyat toponimlar fonetik tuzilishi jihatidan tilimiz 
fonetik qurilishi qoidalariga mos kelsa-da, ammo atrofdagi yoki ta’sir doirasi kuchli 
boʻlgan boshqa qardosh va noqardosh tillar ta’sir oʻtkazganligini ham koʻrish 
mumkin. Lingvistik omillarning ikkinchi bir koʻrinishi, turi bu leksik omillar 
sanaladi. Bu omillarga topoleksemalar, ya’ni oʻzak, qoʻshma soʻz, juft soʻzlar kiradi. 
Ularga yana oʻz, oʻzlashgan qatlam soʻzlari ham dahldordir. Mana shu omilda joy 
nomini yuzaga keltirgan lugʻaviy asoslar hamda ularning qaysi qatlamga oidligi 
masalasi e’tiborda turadi. Toponimlar amalda bir yoxud bir necha lugʻaviy asosdan, 
shu jumladan, topoformantlardan tashkil topadi. Ularning qaysi tilga oidligini 
asoslash leksik omilning vazifasi hisoblanadi. 
Leksik omilda toponim(lar) tarkibidagi ma’nosi noma’lum ma’noli qism(lar) 
jiddiy tarzda e’tiborga olinadi. Toponimlar tarkibidagi ma’nosi noma’lum qismlarga: 
a) jiddiy oʻzgarishlarga uchragan tarixiy; b) arxaik; v) dialektal soʻzlar oiddir. Ularga 
quyidagilarni namuna sifatida keltirish mumkin: Payshanbiariq (I.t., Azamat MFY., 
ariq), Rasul kamar (I.t., Shexlar mfy uchastka), Rasulkamar (I.t., Oʻrtaqishloq MFY 
Ulugʻqishloq hududida joylashgan dala), Qoʻlota (I.t., Zarband MFY q.),Qulchara 
(I.t., Chordara MFY, q.) va boshqalar. 

---