Ilm-fan muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida

“Ilm-fan muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida” 
mavzusidagi 6-sonli respublika ilmiy konferensiyasi
 
205 
S’hogʻol (I.t., Haqiqat MFY.q.) – toponimida ham fonetik omillardan biri 
boʻlgan sh/ h undoshlarining ogʻzaki nutqda almashinib qoʻllanishi oʻz ifodasini 
topgan.Toponim aslida Shogʻol shaklida boʻlishi kerak edi, ammo aholi vakillari 
toponimni S’hogʻol tarzida talaffuz etib, undoshlarning oʻrin almashinishi fonetik 
omillarning biri ekanligini asoslamoqda. Undagi topoasosning oʻzi ham toponegizni, 
ham topoasosni anglatib turibdi. 
Oxmonovul (I.t., Haqiqat MFY q.) – ushbu toponimdagi x undoshi kishining 
e’tiborini tortib turadi. Chunki x undoshi ikkinchi undosh sifatida toponimlar 
tarkibida koʻp qoʻllanmaydi. Bu x undoshi sheva fonetikasiga xos xususiyatni, ya’ni 
ma’noni ifodalaydi. Shevashunoslikda bunday soʻzlar fonetik-leksik yoxud fonetik 
dialektizmlar sanaladi. X undoshining biron-bir undosh bilan almashtirib boʻlmasligi 
fonetik omilning shu toponimda voqelanganini ifodalaydi. Toponimning ma’nosi, 
kishilarning aytishicha, Oxmon degan kishi boʻlgan. U ulgʻayib ovulga bosh boʻlgan. 
Keyinchalik uning nomi ovuliga nom sifatida qoʻllanadigan boʻlgan: Oxmon-ovul > 
Oxmon ovul > Oxmonovul. Bu yerda Oxmon nomi sheva vakillariga xos dialektal 
nomlardan biri deyish oʻrinliroq. Unda ikki oʻzakning birikishi natijasida qoʻshma 
soʻz paydo boʻlgani (oxmon-ovul > oxmonovul) kabi ikki negizning birikishidan 
qoʻshma toponegiz (Oxmon-ovul > Oxmon ovul > Oxmonovul) hosil boʻlgan. 
Bizningcha, kishining ismi boʻlgan Abdurahmonning qisqarib Axmon// Oxmon 
holiga kelishi sabab boʻlgan. Bunda tarixan olib qaralganda qoʻshma soʻz negizida 
jiddiy qisqarish roʻy bergan: Abdurahmon > Abduahmon > Abahmon > Ahmon > 
Oxmon. Bu qisqarish tovush tushish hodisasi hisoblanadi. Toponim Abdurahmonning 
ovuli ma’nosida nomlangan boʻlib, hozirgi holati Oxmonovul hisoblanadi. Payariq 
toponimini yasalishiga e’tibor qaratsak. Tuman nomi fonetik oʻzgarish natijasida shu 
variantga kelgan. Payariq dastaval Samarqand viloyatidagi qadimiy ariq boʻlgan. 
Qadimgi turkiy tilda boy/bay/poy/pay/moy/umay ariq - bosh ariq, ulkan anhor. Ariq 
nomi toponimlashuv natijasida tuman nomiga oʻtgan. Qadimiy shakli - 
Boyariq/Moyariq.[5] Payariq Somoniylar davrida viloyatning eng muhim ma’muriy 
markazlaridan biri sanalgan Ishtixon tumaniga yaqin joylashgan. 

---