İlimiy izertlew metodologiyasi pániniń maqseti hám wazypaları. Ilimiy biliwdiń metodologiyalıq tiykarları. Sabaqtıń jobası: 1

Teoriyalıq izertlewdiń birinshi basqıshı. Bul basqıshta pikirlew eksperiment metodın qollaw jańa ilimiy bilimge tiykar bolatuǵın bilim-álemniń ilimiy korinisi qáliplestiriledi. Álemniń ilimiy kórinisi degende, úyrenilip atırǵan obekt haqkında dáslepki teoriyalıq bilimler, túsinikler, principler, shamalawlar názerde tutıladı.
Álemniń ilimiy kórinisiniń tiykarın túsinikler quraydı. Eń birinshi izertlew obekti haqkındaǵı túsinikler tiykarlanadı. Bular aksiomalar, matematik abstrakciyalar jas ulıwma túsinikler bolıwı múmkin. Ilimiy dóretiwshilik processinde qáliplesetuǵın pikirler, birinshiden ilimiy túsinikler, terminler tárizinde payda boladı. Izertlewshi óz jumısında áwelden islep shıǵılǵan túsiniklerge tayanıwı yaki jańa túsinikti paydalanıwǵa kiritiw múmkin. Ilimiy princip-álemniń ilimiy kórinisiniń áhmiyetli elementi bolıp esaplanadı. Principler hádiyselerdiń ishki mazmunın anıqlawǵa xızmet qıladı. Máselen, fizikadaǵı energiyanıń saqlanıwı hám bir túrden ekinshi túrge aylanıwı, jámiyetlik pánler tarawında jámiyettiń óz-ózin tiklewshi, rawajlanıp barıwshı sistema ekenligi hám t.b. ilimiy princip jańa bilim-teoriya ushın tiykar wazıypasın orınlaydı.
Álemniń ilimiy kórinisiniń úshinshi elementi ilimiy oy. Ilimiy oy-shamalaw xarakterine iye, dáliylleniwi lazım bolǵan bilim.
Joqarıda aytıp ótkenimizdey, dúnyanıń ilimiy kórinisi-túsinik, princip, aksioma, oy pikir eksperiment metodın qollaw yaǵnıy akıl júritiw járdeminde payda etiledi.
Teoriyalıq izertlewdiń ekinshi basqıshı.
Payda etilgen tiykarlarǵa tayanǵan halda ilimiy teoriyanı qáliplestiriw – bul basqıshtıń tiykarǵı mazmunın quraydı. Teoriya-ol yaki bul hádiyseni táriplew, túsindiriwge qaratılǵan ideyalar jıyındısı. Teoriyanıń quramı, a) izertlew obektiniń mazmunı hám qásiyetleri sáwlelengen eń ulıwma túsinikler, b) nızamlar, v) postulatlar, principler kiredi. Teoriya sistemalı, óz-ara bir-biri menen baylanısqan, biri ekinshisinen kelip shıǵatuǵın ilimiy juwmaqlar sistemasınan ibarat boladı.
Teoriyalıq izertlewdiń úshinshi basqıshında aldıǵa qoyılǵan ilimiy qaraslar-nızam, teoriya, postulat, principlerge tayanǵan halda anıq, hádiyseler, processlerdiń mazmunı analiz etiledi, túsindiriledi hám ilimiy boljaw aldıǵa súriledi. Bunda filosofiyalıq ulıwmalıqlardan, logikalıq hám matematik metodlardan paydalanıladı.
Ulıwma alǵanda ilimiy bilimlerdi payda qılıwdan kózde tutılǵan maqset álemdi, ondaǵı nárse, hádiyse, processlerdiń mazmunı, ishki nızamlıqların túsiniw hám túsindiriw bolıp esaplanadı.
Sonday qılıp, empirik hám teoriyalıq bilim izertlewdiń empirik hám teoriyalıq basqıshlarında payda etiledi.
2. Ilimiy izertlew degenimiz maqsetke baǵdarlanǵan biliw bolıp, onıń nátiyjeleri túsinikler, nızamlar hám teoriyalar sisteması túrinde kórniedi.
Ilimiy izertlewdiń tiykarǵı belgileri:

• 
  Shártli maqsetke baǵdarlanǵan process, sanalı túrde qoyılǵan maqsetke hám belgilegen wazıypalarǵa ersiw;
  
• 
  Jańanı, belgisizlikti ashıwǵa, orginal ideyalardı alǵa súriwge, qaralıp atırılǵan máselelerdi jańasha túrde kóteriwge (sıpatlawǵa) baǵdarlanǵan process;
  
• 
  Sistemalılıq penen xarakterlenedi:
  
• 
  Bul jerde izertlew processiniń ózi de, onıń nátiyjeleri de sistemaǵa keltirilip, tártiplenedi;
  
• 
  Qatań dálilleniwshilik tán alınǵan juwmaqlar izbe-iz túrinde tiykarlanıwı tiyis.
  
• 
  Izertlewdiń tiykarǵı mazmunı retinde onıń etapları anıqlaydı. Ádette izertlew úsh tiykakrǵı basqıshtan turadı.
  

1. Mashqalanı hám temanı tańlaw, izertlewdiń obektin, predmetin, maqsetin, wazıypaların anıqlaw, izertlew boljawın islep shıǵıw. 2. Metodlardı tańlaw hám izertlewdiń metodikasın islep shıǵıw, gipotezanı tekseriw, tikkeley izertlew jumısı, áwelgi nátiyjelerdi anıqlaw, olardı aprobaciyalaw hám tuwrılaw (dúzetiw), juwmaqlardı hám ámeliy rekomendaciyalardı dálillew.3. Alınǵan nátiyjelerdi praktikaǵa endiriw tiykarında alıp barıladı. Jumıs ádebiy tilde bezeledi. Izertlewdiń mashqalasın anıqlawdı, dálillewdi talap etetuǵın, ilimdegi qanday da bir belgisizlikti ańlatatugın kategoriya sıpatında qabıl etiledi.
Temanıń mashqalanıń tiykarǵı belgileri sáwlelenedi. Mazmunlıq jaqtan durıs belgilegen tema mashqalanıń anıqlaydı, imzertlewdiń sheklerin belgileydi, tiykarǵı mazmundı anıqlastıradı. Bulardıń hámmesi jumıstıń nátiyjeligin támiyinleydi. Temanıń aktuallıǵın dálillew.
3. Jańa ilimiy nátiyjelerdi alıw variantları. Izertlewdiń ámelge asırıw basqıshı.
Ilimiy izertlew-bul jańa ilimiy belgiler islep shıǵıwdıń maqsetke baǵdarlanǵan processi bolıp, biliw jumısınıń túrlerinen biri. Ilimiy izertlewler:
-obektivligi menen;
-eske túsiwi(qayta tiklew) menen;
-dálilleniwi menen;
-anıqlıǵı menen sıpatlanadı.
Ilimiy obektivlik kóz qarastan izlestiriw(qıdırıw) izertlewlerin alıp barıw ilimiy biliwdiń isenimli jolı esaplanadı. Jańa ilimiy faktler həm ilimiy jańalıqlar onıń mazmunı izertlewshige məlim bolıwına jəne onıń ashılıwı jeterli dárejede təmiyinlengen bolıwına qaramastan, əmeliyatta paydalanbawı, uzaq waqıt ilim qorında qalıwı múmkin. Ilimiy izertlewde filosofiyanı konkret qollanıw metodologiyalıq usıldıń tiykarın quraydı. Ol izertlewshiniń metodologiyalıq orientaciyasın, ilimiy izleniwdic ulıwma strategiyasınıń tiykarında jatırǵan izertlew obekti hám predmetin, tiykarǵı kategoriyalardı hám principlerdi túsindiriwshi kóz qarasın belgileydi.
Ilimiy izertlewdiń instrumenti, yaǵnıy alınǵan nátiyjelerdi sáwlelendiriw usılı retinde óz ishine túsinikler, terminler, kategoriyalar sistemasın qamtıwshı túsiniklik-terminologiyalıq apparat alıp qaraladı. Izertlew degende, keń məniste adam yamasa jəmiyettiń təbiyǵıy, jəmiyetlik həm ruwxıy dúnyanı insannıń maqset jəne wazıypalarına, onıń itiyajları, tilekleri həm imkaniyatlarına muwapıq túrde ózgertiw boyınsha dóretiwshilik belsendiligi túsiniledi. Izertlew dóretiwshilik– bul subekttiń pikiri, aqıl-oyın qadaǵalawshı, tərtipke salıwshı, baǵdarlawshı usınıń menen birge, jəmiyetlik əmeliyatqa muwapıq túrde ózgerip barıwshı obektiv dúnyanıń subekt sanasındaǵı belsendi səwleleniwi. Kórkem, texnikalıq həm ilimiydóretiwshilik óz-ara ayrılıp turadı. Ilimiy dóretiwshilik– bulalımnıń bilimleri, qəbiletleriniń joqarı kórinisi, úyrenilip atırǵanqubılıslardıń ózegine, mazmunına tereń kirip barıwǵa bolǵan onıń tilegi. Ilimiy izertlew – bul ilimiy biliwdi rawajlandırıw jańa ilimiy bilim alıw həm onnan paydalanıw, ilimiy bilimdi jańa nızamlar jəne nızamlıqlar, jańa ilimiy principler həm teoriyalar, insanxızmetiniń hər qıylı salalarındaǵı əmeliyatına belsene shıǵıwlararqalı bayıtıw menen baylanıslı biliw həm dóretiwshilik jumısı.
Ilimiy dóretiwshilik processinde alamlar jańadan-jańa ilimiy bilimlerdi ulıwma insanıylıq qədriyatlar ǵəziynesine kiritedi həmbunda Popperdiń sózleri menen aytqanda«insaniyat biliwden ləzzet aladı». Ilimiy fakt, ideya, gipoteza, koncepciya, teoriya, ilimiy nızam ilimiybiliw sistemasınıń quram elementleri bolıp tabıladı. Ilimiydóretiwshilik ilim sistemasındaǵı barlıq quram elementleriniń mazmunın rawajlandıradı həm bayıtadı.
Ilimiy izertlew – bul alım, izertlewshi, jaratıwshınıń qəbiletleri həm sheberliginiń, erk-ıqrarınıń jəne sheshiwshi həreketiniń aqırǵı maqseti– jańa haqıyqıy ilimiy bilim alıwǵa umtılıwınıń kórinisi. Ilimiy jumıs dóretiwshilik penen tıǵız baylanısqan. Ilimiy xızmetkerdiń bilimi, talantı, qəbileti, kónlikpeleri, ilimiyshınlıqtıń túbine jetiwge bolǵan umtılıwları ilimiy dóretiwshilikteóz səwleleniwin tabadı. Ilimiy jańalıq, ilimde jańa teoriya yamasa baǵdarjaratıw dóretiwshiliktiń ilimdegi eń joqarı kórinisi. Ilimiy izertlewler salasında joqarı nətiyjelerge erisken alımlardıń geniy dep atalıwı teginnen emes.
Ilimiy izertlew ilim, mashqalanı qoyıwdan baslanadı. Ilimiy izertlewdiń maqseti payda bolǵan mashqalalardı sheshiw, alınǵan sheshimlerden shınlıqtı əmeliy– dóretiwshilik ózlestiriwde, barlıq nərseniń mənisin, mazmunın taǵı da tereńirek biliw, túsiniw həm ańlap jetiwde paydalanıw bolıp tabıladı. Jańalıq ashıw, ətirap, əlem haqqında usı payıtqa deyin məlim bolmaǵan maǵlıwmat alıw menen bir qatarda, ilimiy dóretiwshilik bar bolǵan, ilimiy bilimdi iyelew, onı dóretiwshilik penen ózlestiriw, ilimiy jańalıqlar, eksperimentler, baqlawlardıń nətiyjelerinen belsendilik penen paydalanıwdı da, óz ishine aladı.
Alımnıń dóretiwshilik fantaziyası, alım aqılınıń belsendiligi ilimiy abstrakciyalar jaratıwda kórinedi. Ilimiy abstrakciyalar úyrenilip atırǵan qubılıslavrdıń usı payıtqa deyin məlim bolmaǵanjasırın mənisi haqqında durıs bilimler beredi. Ilimiy abstrakciyasızúyrenilip atırǵan faktler həm processlerdiń qandayda bir tərepin biliw, túsinip jetiw múmkin emes. Alım tek ilimiy abstrakciya jərdeminde obekttiń mənisine jetiwi múmkin həm tiyis. Sonda ol ilimiy biliw procesinde bul obekttiń mənisin, mazmunın dóretiwshilik penen tikleydi həm oǵan tən bolǵan nızamlardı, obekttiń barlıq ishki logikasın ashadı.