Иктисодиёт назарияси фани


II-булим . БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ НАЗАРИЯСИ



Download 1,77 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/72
Sana22.02.2022
Hajmi1,77 Mb.
#111955
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   72
Bog'liq
iqtisodiyot nazariyasi maruzalar matni okuv qollanma

II-булим . БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ НАЗАРИЯСИ.  
4-мавзу: ТОВАР-ПУЛ МУНОСАБАТЛАРИ РИВОЖЛАНИШИ БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ ШАКЛЛЛАНИШИ ВА 
АМАЛ КИЛИШНИНГ АСОСИДИР.
 
Режа: 
 
1. Натурал ишлаб чиқаришдан товар ишлаб чиқаришга утиш.
2. Меҳнат махсулининг товар шакли ва унинг хусусиятлари.
3. Кийматнинг меҳнат назарияси товарда гавдаланган меҳнатнинг хусусияти.
4. Пулнинг пайдо булиши, мохияти ва вазифалари.
Жамиятнинг тараккиёти боскичлари бир неча ишлаб чиқариш усуллари ва ишлаб чиқаришнинг бир неча 
шакллари Билан боғлиқ. Ишлаб чиқариш усуллари:
1. Ибтидоий
2. Кулдорлик 
3. Феодализм 
4. Капитализм 
5. Социалистик ишлаб чикарши усулларидир. Улар узларига хос хусусиятларига эга булиб, бу хусусиятлар 
мулкчилик шаклларига боғлиқ холда узгариб боради. Ишлаб чиқариш натурал шаклида ва товар шаклида булган.
Натурал-махсулот ишлаб чиқариш хужалик юритишнинг биринчи шакли булиб, меҳнат махсулотлари ишлаб 
чикарувчилар шахсий эхтиёжларига сарф килинади, яъни сотиш учун мулжалланмайди.
Натурал хужаликнинг асоси ер ва хунармандчилик булган. бу хужалик шаклида ижтимоий меҳнат таксимоти 
етарли даражада ривожланмаган булади, хусусан, ибдидоий жамоада амал килган ва у таркок, бир хил типдаги 
хужаликлар тупламидан, якка дехкон, оилавий, давлат ва жамоа хужаликларидан иборат булган.
Натурал хужалик Хитойда «Конфуцийчилик», Хиндистонда «архашастра» гоялари Билан боғлиқ кадимга 
юнонистонда Плантон, Аристотель гоялари бу хужаликни ривожлантириш билан боғлиқ булган.
Платон узининг «Сиёсат ва давлат» асарида натурал хужаликни асослайди ва пул хар кандай душманликни келиб
чикишига саба булади деб айтган эди. Аристотель эса натурал хужаликни саклаган холда товар хужалигини ҳам
ривожлантириш керак деган эди. Демак натурал хужалик заминида товар хужалигини ривожлантириш мумкин 
булган.
Натурал хужаликда дехкон ер эгасига карам булган, хужаликка махкам бириктириб куйилган, кучиб юриш 
имконидан махрум этилган. Улар зироат чорвачилик махсулотларини етиштириб, уларни кайта ишлаган ва тайёр 
махсулотга айлантирганлар. Хунармандлар меҳнат куроллари ишлаб чикарган, курувчи бино курган, тикувчи кийим 
тиккан, уларни уз меҳнатлари билан яратганлар ва истеъмол килганлар, бир-бирларига натурал формада айрибош 
килганлар.
Натурал хужаликда мулк эгалари, масалан, феодал уз мулки ишлаб чиқариш воситаларини вактинча ишлатиш 
учун дехконга берган ва бунинг эвазига натура формасида хак олганлар.
Натурал хужалик асосан кул меҳнатига асосланади, ишлаб чикарувчидан катта билим, махорат ва малакани талаб 
килмайди, ишлаб чиқаришни моддий омили ривож топмайди, шахсий омил ҳам ривожланмайди, бунинг натижасида
меҳнат унумдорлиги усмайди. Махсулотни купайишига 2 та омил сабабчи булади.
1. Кул меҳнатини купрок куллаш туфайли;
2. Табиий омил, яъни табиат ином этган ресурсларни купрок ишлатиш хисобидан махсулот купайтирилади.
Натурал хужалик консерватив, эскиликка мойил булади ва янгилик ярата олмайди, иқтисодий автаркизмга 
асосланади, яъни узини махсулот билан таъминлайди, бошкалар билан камдан-кам алока боглайди.
Ҳозирги вақтда ҳам кишлок жойларида натурал хужалик мавжуд. Масалан, дехконлар томорка хужаликларида, 
дала ховлиларида етиштирган махсулотларни дала ховлиларида етиштирган махсулотларни бир кисмини узлари 
истеъмол киладилар, ортикчасини бозорда айрибош киладилар. Бу жараёнда махсулот натурал махсулотга ва товар 
махсулотига ажратилади. Аста-сёкинлик билан товар хужалиги шаклланиб, усиб боради. Бу эса бозор иктисодини 
пайдо булишини билдиради. Бозор иктисоди натурал хужалик билан боғлиқ эмас, у товар ишлаб чиккаришни талаб 
килади. Махсулотнинг натурал шакли товар шакли билан урин алмашади.
Товар хужалиги бозорда махсулот ва хизматни сотиш учун махсулот ишлаб чиқариш билан ифодаланади. Товар 
хужалиги натурал хужалигидан туб фарки шундан иборат буладики, товар ёки хизмат яратувчисининг истеъмоли 
учун эмас, балки бозорга сотиш учун ишлаб чикарилади. Кишилар уртасидаги алока муносабатлари нарсалар, 
буюмлар оркали, улар меҳнати махсулотларини олди-сотди килиш йули билан шаклланади.


24 
Товар хужалигида вакт ва моддий ресурслар тежалади, меҳнат унумдорлиги усади, ихтисослашув пайдо булади, 
айрибошлаш ривожланади, у зарургина булаб колмасдан балки фойдали булиб боради.
Товар ишлаб чиқаришни объектив зарурлиги куйидагилар билан ифодаланади:
1. Ижтимоий меҳнат таксимоти-меҳнат турлари ихтисослашади, бир неча хил махсулот ишлаб чикараётганлар, 
махсулотни айрим турини ишлаб чиқаришга мослашадилар. Махсулотлар эхтиёжни кондириши максадида айрибош 
килинади.
2. Ишлаб чикарувчиларнинг бир-биридан алохидалашади ва мустақил фаолият юритишади.
3. Мулкчилик шаклларининг мавжудлиги.
4. Ишлаб чикарувчи кучлар тараккиётининг ривожланиш даражасининг бирмунча пастлиги;
5. Экспорт ва импортнинг (ташки савдонинг) мавжудлиги;
Товар ташки буюмдир, инсон меҳнатининг мухсулидир. У моддий куринишидан Бирон-бир нафликка эга, 
киймат жихатидан у айрибошлашга мулжалланган махсулотдир.
Товар нафлилик ва фойдалилик жихатидан истеъмол кийматга ва киймат жихатидан алмашувга мулжалланган
бозор учун ишлаб чикариладиган махсулот ва хизматлар массасидан иборатдир. Товар ишлаб чиқариш умуминсоний 
ходиса булиб, у барча иқтисодий тизимларда мавжуд булган, меҳнат махсули товарга айланади, ишлаб чикарувчилар 
товар ишлаб чикарувчига айланади.
Маълумки, товар ишлаб чиқаришдаги меҳнат ижтимоийдир, товар бозорда харидорлар томонидан сотиб олинса, 
меҳнат ижтимоий характерда эканлиги намоён булади. Товар ишлаб чикарувчиларни алохидалашуви меҳнатни 
алохидалашувини талаб килади. Меҳнатни ижтимоийлиги ва уни алохилашуви уртасида зиддият мавжуд. Махсулот 
бозорда харидорлар томонидан эътироф этиб сотилгандагина унга сарф килинган меҳнатнинг ижтимоийлиги кишилар 
томонидан тан олинади ва бу зиддият бартараф этилган булади. Ана шунда товар ишлаб чиқариш учун сарф 
килинган индивидуал меҳнат жами ижтимоий меҳнат таркибига киради. Демак, товар ишлаб чикарувчиларнинг 
индивидуал тартибдаги меҳнатларини йигиндиси жами ижтимоий меҳнатни ташкил этади.
Товар ишлаб чикарувчиларни меҳнати ва меҳнат махсулотини бозорда тан олиниши бу уткир муаммодир, чунки 
талаб ва эхтиёжлар тез-тез узгариб туради. Бундай шароитда бозорни кузатиб борилмаса, товар уз харидорини 
тополмай колиши ҳам мумкин, товар сотилмай колса, унинг эгаси хонавайрон булади, меҳнати бефойда кетади.
Ҳозирги вақтда товар ишлаб чикарувчиларга фирма, компания, бирлашма, завод, фабрика, якка тартибда 
ишловчи, фирмер хужалиги, дала ховли эгаси, томорка хужалиги сохиблари, кооперативлар, жамоа ва давлат 
хужалиги жамоат ташкилотлари ва бошкалар киради. Бу типдаги субъектлар товар ишлаб чикариб, уни сотиб 
даромад олишлари керак, хар бирининг максади шунга каратилган булади. Товар ишлаб чикарувчилар индивидуал 
(якка) ва жамоа (корхона)дан иборат булади.
Товар меҳнат махсулининг бир куриниши булиб товар энг аввало ишлаб чикарувчининг уз истеъмоли учун эмас, 
балки бозорда сотиш йули Билан бошка товарга айрибош килиш учун яратилган меҳнат махсулидир. Бунда пул 
айрибош килишда воситачилик килади.
Махсулот билан товарнинг фарки бор. Махсулот товар булмоги учун талаб-эхтиёжни кондирмоги лозим.
Масалан, кийиниш, овкатланиш, укиш дам олиш, турар жойга эга булиш ва хакоза.

Download 1,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   72




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish