Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

 
13.2. Маҳсулот таннархи ва унинг таркиби. 
Маҳсулот таннархи корхона маҳсулотини ишлаб чиқариш ва сотиш билан 
боғлиқ бўлган, пул билан ифодаланган харажатларнинг йиғиндисидир. Маҳсулот 
таннархининг маълум даражаси жуда кўп ишлаб чиқариш омилларининг ўзаро таъсир 
натижасидир. Масалан, таннархнинг пасайишига меҳнат унумдорлигининг ошиши, 
ҳом ашѐ, электроэнергия, ѐқилғи материалларнинг тежаб тергаб сарф қилиниши, асбоб 

---

131 
ускуналардан фойдаланиш даражасининг оширилиши, брак, бекор туришларнинг 
камайтирилиши ва х.к. таъсир кўрсатади. 
Таннархнинг пасайтирилиши билан корхоналарнинг пул жамғармалари ошади, 
ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш ва такомиллаштириш учун қўшимча маблағ 
беради, маҳсулотлар чакана нархини пасайтириб бу билан аҳолининг турмуш 
даражасини юксалтиришга имкон яратади.
Маҳсулот таннархи жорий харажатлар тоифасига киради. Корхонада маълум
хажмда ва таркибда ишлаб чикарилган ва сотилган маҳсулотнинг материал, меҳнат ва 
молия харажатлари қисмини ифодалайди. Шунга кура, таннарх, биринчидан, ишлаб 
чиқариш жамғармаларини хосил қиладиган сармоялардан фаркли, ишлаб чиқариш
жараѐнида истеъмол килинадиган жорий харажатларни акс эттиради. Бу эса маҳсулот
таннархи ҳисобидан курилиш ва реконстркуция килмасликни, ускуналар сотиб 
олмасликни, захираларни ва резервларни тулдирмасликни билдиради. 
Иккинчидан, таннарх харажатларнинг бир қисми ва айнан корхона 
харажатларидир. Бу бозор иқтисоди шароитида маҳсулотнинг узи канча туради ва 
ишлаб чиқарувчига қанчага тушади деган муаммони хал қилиш демакдир. Ишлаб 
чиқарувчи учун маҳсулот у сарфланган харажатлар билан улчанади, маҳсулотнинг узи 
эса унга сарфланган меҳнат билан бахоланади. 
Учинчидан, таърифдан куринадики, таннарх бозор иқтисоди шароитида 
маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишга сарфланган конкрет ва обстракт меҳнат натурал 
ва пул қийматининг бирлигини курсатади. Таннарх харажатлари даражаси бахони 
назорат қилиш билан узвий боғлиқ. Маҳсулот таннархи харажат элементлари бўйича 
классификацияланади.
Харажатларнинг иқтисодий элементлари қуйидагилардан иборат: 
1.
Ҳом ашѐ ва асосий материаллар (чиқиндилар кирмайди); 
2.
Ёрдамчи ва бошқа материаллар; 
3.
Ёқилги; 
4.
Энергия; 
5.
Асосий ва қўшимча иш ҳақи; 
6.
Ижтимоий сугўрта ажратмалари; 
7.
Асосий фондлар амортизацияси; 
8.
Бошқа пул харажатлари. 
Бундаги 1-4 – элементлар меҳнат предметлари учун, 5 ва 6 - элементлар киши 
меҳнати учун, 7 – элемент меҳнат воситалари учун сарфланган пул харажатларини 
ифодалайди. 8-элемент эса ишлаб чиқаришни нормал амалга ошириш учун зарур пул 
харажатларидир (ѐлланган транспорт, ходимларни хизмат сафарига юбориш, почта, 
телаграф, укишга юборилганларга тўланадиган стипендия ва бошқа шу каби 
харажатлар). 
Ишлаб чиқариш харажатларини мазкўр иқтисодий элементлари бўйича 
классификация қилиш таннархнинг тузилишини ўрганиш имконини беради. Бирлик 

---

132 
маҳсулот учун харажат кальқуляция моддалари бўйича маҳсулот таннархидаги 
харажатлар классификацияланади.
Бир бирлик маҳсулот харажатларини моддалар бўйича гурухлаб аниқлаш -
калькуляциялаш (Сalculare - лотинча бўлиб, узбекчада «санаш» демакдир) дейилади. 
Калькуляция моддаларига қуйидагилар киради: 
1. Хом ашѐ, асосий материаллар ва қайтариладиган чикиндилар. 
2. Сотиб олинган ярим фабрикатлар, буюмлар ва бошқа корхоналар хизматлари. 
3. Технологик мақсадлар учун ѐкилги ва энергия. 
4. Ишчиларнинг асосий иш ҳақлари. 
5. Ишчиларнинг кушимча иш ҳақлари. 
6. Ижтимоий сугурта ажратмаси. 
7. Ишлаб чиқаришни тайѐрлаш ва узлаштириш харажатлари.(агар харажатлар таннарх 
ҳисобидан булса). 
8. Ускуналарни саклаш ва ишлатиш харажатлари. 
9. Цех харажатлари. 
10. Умумзавод харажатлари. 
11. Бракдан куриладиган зарарлар. 
12. Жами ишлаб чиқариш таннархи. 
13. Ишлаб чиқаришдан ташқари харажатлар. 
14. Маҳсулотнинг тула таннархи. 
Калькуляция ишлаб чиқариш харажатларидан фаркли харажатларнинг 
мақсадини ва урнини ҳисобга олади ва қуйидаги вазифаларни бажаради: 
а) маҳсулот турлари бўйича харажатлар даражаси ва динамикасини ҳисобга олиш ва 
режалаштириш; 
б) бахоларни ҳисоблаш; 
в) янги техника самарадорлигини изохлаш; 
г) ишлаб чиқариш муносабатларини янги иқтисодий йуналишларга ўтказиш; 
д) корхонада ишлаб чиқаришнинг ташкилий ва техникавий даражасини киѐсий таҳлил 
қилиш. 
Амалиѐтида харажатлар ҳисоби даражаси бўйича ишлаб чиқариш ва тўла 
таннарх турлари қўлланилади. Ишлаб чиқариш таннархи ишлаб чиқариш жараѐнида 
ҳом ашѐнинг тайѐр маҳсулотга айланиши билан боғлиқ бўлган харажатларни ўз ичига 
олади. Тўла таннарх – маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ ва сотиш (тижорат 
харажатлари) билан боғлиқ барча харажатларни ўз ичига олади. Тижорат харажатлари 
ўз ичига маҳсулотни кадоклаш, сақлаш ташиш ва реклама қилиш харажатларини 
олади. 
Ишлаб чиқариш харажатлари ишлаб чиқариш жараѐнида тўтган ўрнига қараб 
асосий ва қўшимча харажатларга ажратилади. Асосий харажатлар бевосита маҳсулот 
ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлади. Қўшимча харажатлар корхонани хўжалик 

---

133 
жихатдан бошқариш билан боғлиқ бўлиб унга ортикча харажат ва нобудгарчиликлар 
ҳам (жарима, камомад, брак, бекор туришлар) қушилади. 
Маҳсулот ҳажми билан боғлиқлигига қараб харажатлар ўзгарувчан ва шартли доимий 
харажатларга ажратилади. Ўзгарувчан харажатлар маҳсулот ҳажми ўзгаришига қараб 
ўзгаради (ҳом ашѐ, асосий ва ѐрдамчи материаллар, энергия, асосий ишчиларнинг иш 
ҳақи ва х.к). Шартли доимий харажатлар маҳсулот ҳажми ўзгаришига қараб ўзгармайди 
(бошқарув харажатлари). Маҳсулот ҳажмининг ортиши шу харажатлар ҳисобига унинг 
бир донаси таннархининг пасайишига олиб келади. 
Маҳсулотларнинг айрим турлари орасида тақсимланишига қараб харажатлар бевосита ва 
билвосита харажатларга ажратилади. Бевосита харажатлар айрим маҳсулотлар 
таннархига тўғридан-тўғри қушилади (ҳом ашѐ ѐки асосий материаллар). 
Билвосита харажатлар айрим маҳсулотлар турлари бўйича шартли равишда 
қандайдир тўғри харажат (масалан, иш ҳақи)га нисбатан пропорционал равишда 
тақсимланади. Харажатларни бундай гуруҳларга ажратиш бир неча хил маҳсулот ишлаб 
чиқарадиган корхоналарга ҳос бўлиб, бир хил маҳсулот ишлаб чиқарадиган 
корхоналарга ҳамма харажатлар ҳам уша маҳсулот таннархига киради.
Маҳсулот таннархининг динамикасини ўрганишнинг муҳим шартларидан бири 
ўрганилаѐтган маҳсулотнинг албатта солиштирма товар маҳсулот бўлишидир. 
Солиштирма товар маҳсулотга солиштирилаѐтган икки давр (базис ва жорий)да ишлаб 
чиқарилган ва шу билан бирга технологияси, конструкцияси бир оз ўзгарса ҳам лекин 
истеъмол хусусияти ўзгармаган маҳсулотлар киради. 
 
Шунинг учун саноат корхоналарининг режа ва ҳисобот кўрсаткичларида ҳам 
солиштириш мумкин бўлган, ҳам солиштириш мумкин бўлмаган маҳсулотлар таннархи 
динамикасининг ўргана оладиган кўрсаткич бир сўм товар маҳсулотига харажат 
кўрсаткичи қўлланилади. Бу таннарх кўрсаткичи қуйидагича ҳисобланади: 
махсулоти
таннархи
товар
махсулот
харажат
а
махсулотиг
товар
сумлик

1
Бу кўрсаткичнинг иқтисодий моҳияти шундаки, унинг сурати шу маҳсулотларни 
ишлаб чиқариш учун сарфланган харажатларни, маҳражи эса товар маҳсулотнинг 
корхона улгуржи баҳосида ҳисобланган қийматини билдиради ва у одатда тийинларда 
ифодаланади. 
Корхонада маҳсулот таннархини арзонлаштиришнинг қуйидаги типик омиллар 
гурухи қўлланилади: 
1. 
Ишлаб чиқаришнинг техник даражасини ошириш: янги прогрессив 
технологияни, ишлаб чиқариш жараѐнларини механизациялаш ва автоматлаштиришни 
жорий этиш; мавжуд техникани такомиллаштириш; хом ашѐ ва материаллардан 
фойдаланишни яхшилаш ва янги турларини куллаш. 

---

134 
2. 
Меҳнатни ва ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштириш: ишлаб 
чиқаришнинг ихтисослашувини такомиллаштириш; хизмат кўрсатишни яхшилаш; 
ишлаб чиқаришни бошқаришни такомиллаштириш ва ишлаб чиқариш харажатларини
кискартириш; меҳнатни ташкил қилишни ва асосий воситалардан фойдаланишни 
яхшилаш ва хоказо. 
3. 
Маҳсулот хажми ва таркибини узгартириш, шартли-доимий харажатлар ва 
амортизация ажратмаларини нисбатан камайтириш; маҳсулот (иш,хизмат) сифатини 
яхшилаш. 
4. 
Корхона ва бошқа омиллар: янги цехлар ва булинмаларни ишга тушириш, янги 
ишлаб чиқаришни узлаштириш, ҳаракатдаги цехларда ва булинмаларда ишлаб 
чиқариш жойлашувини такомиллаштириш ва хоказо.