Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

ставкасини
, хизмат кўрсатувчи-ишбай ходимлар меьѐри ўртача 
бажарилиши даражасига кўпайтириш орқали ҳисобланади ѐки ѐндошма ишбай 

---

120 
рассенкани хизмат кўрсатаѐтган ишчиларнинг ҳақиқий ишлаб чиқарилган маҳсулотига 
кўпайтириш орқали топилади: 
Ya
UM
=Ya
S.R.
*F
yoxk
*U/100 
 
бунда:
Ya
UM
- ишчиларнинг умумий иш ҳақи, сўм; 
Ya
S.R 
-ѐндошма ишбай тизимига ўтказилган ѐрдамчи ишчиларнинг 
ўртача соатлик тариф ставкаси;
F
yoxk
-ѐрдамчи ходимлар томонидан ишлаган иш кунлари, киши-соат; 
U
-барча хизмат кўрсатувчи ходимлар ишлаб чиқариш меьѐрини ўртача 
тортқичли фоиз бажарилиши. 
Аккорд - ишбай ҳақ тўлашда рассенка барча иш ҳажмига ҳаракатдаги 
меьѐрларга асосланиб белгиланади. Бу иш ҳақи тўлаш тизимида муддатидан олдин 
бажарганлиги 
учун 
мукофотланади 
ѐки 
меҳнат 
унумдорлиги 
ортиши 
рағбатлантирилади. 
Ишбай илғор меҳнатга ҳақ тўлаш тизимида ишчи ва хизматчилар меҳнати 
тўғридан-тўғри меьѐрида бажарилиши даражасида амалга оширилади, меьѐрдан 
ортиқча бажарилган қисмига оширилган рассенкларда иш ҳақи ҳисобланади. 
Ишбай - илғор иш ҳақи тизимида иш ҳақи қабул қилинган илғор тўловга боғлиқ 
равишда аниқланади (тўла иш ҳажми ѐки меьѐрдан ортиқча чиқарилган иш қисмига): 
IX
IR
=IX
IR
+ IX

IS
(J
N
-J
BAZ
)*q
r.o’.d.
J
/

m
; 
IX
SP
=IX
IR
+IX
IL.R.
(q
1
a.r.n.o’.
-1); 
 
бунда:
IX
IR
- ишчининг асосий иш ҳақи суммаси, тўғридан тўғри ишбай 
рассенка орқали ҳисобланган, сўм; 
IX
IL.R.
- ишбай ишловчи иш ҳақи суммаси, илғор иш ҳақи шаклида 
тўланган ишнинг бир қисмига;
J
N
- ишчилар томонидан ишлаб чиқариш меьѐрий бажарилиши, % ларда; 
J
BAZ
- ишлаб чиқариш меьѐрининг базис даражаси, ундан ортиб кетган 
қисмига оширилган тўлов жорий этилади, % ҳисобида;
q
r.o’.d 
- меьѐрдан юқори ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳисобига рассенкани 
ўсиш даражаси; 
q
1
a.r.n.o’
- илғор ишбай рассенкани асосий рассенкага нисбатан ўзгариши 
коеффициенти. 
Ишбай илғор меҳнатга ҳақ тўлаш тизимини қўллашда базавий меьѐрни 
аниқлашга, рассенка ортишини самарали шкаласини ишлаб чиқиш, ишлаб 
чиқарилаѐтган маҳсулот ҳисоби ва ҳақиқий ишлаган иш вақтига алоҳида эьтибор 
бериш керак. 
Ишбай меҳнатга ҳақ тўлаш тизими - якка тартибда ҳам қўлланиши мумкин. Ҳар 
бир ходимга алоҳида ѐки жамоа шаклида тўланади. 

---

121 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг пудрат шакли кенг тарқалган. Бу тизимнинг моҳияти 
шундан иборатки, бир томон маьлум бир ишни бажаришни ўз зиммасига олади, 
иккинчи томон иш бажарилгандан сўнг ҳақ тўлашни зиммасига олади. Бригададаги 
ишчилар иш ҳақлари 
(IXC
BR
)
бригада томонидан ҳақиқий бажарилган иш ҳажмини бир 
иш бирлигига тўланадиган иш ҳақи миқдорига кўпайтириши орқали аниқланади. 
IXC
br
=IX
br
i.b.
*Q
haq
br 
 
Агар бригада ҳар хил турдаги ишларни бажарса, улар ҳар хил рассенкалар билан 
боғланади ва қуйидаги формула орқали аниқланади: 
IXS
br.
=


n
i
1
IX
i.b.
br
* Q
haq
br
 
бунда:
i
- аниқ бир иш турларини билдиради. 
Вақтбай иш ҳақи - ишчи сарфлаган иш вақтига қараб манфаатдор бўлади. Шу 
билан бир қаторда ишчи кучи оддий ва мураккаб, паст-юқори малакали бўлиши 
мумкин. Улар таьриф тизимида ҳисобга олинади. Таьриф тизимининг асосий 
элементлари қуйидагилар ҳисобланади: 
Таьриф ставкаси - вақт бирлигида турли иш ҳақларининг абсолют миқдори. 
Бошланғич база қилиб, энг паст таьриф ставкаси ѐки биринчи таьриф разряд 
ставкаси олинади. У ўта оддий бўлган меҳнат даражасига қараб аниқланади. Таьриф 
ставкаси соатли ва кунлик бўлиши мумкин. 
Таьриф ставкасидан малакасига, даражасига қараб меҳнатга ҳақ тўлашнинг 
ташкил этишда фойдаланилади. Таьриф разрядлари ва уларга мос таьриф 
коеффициентлари тўпламидир. Энг паст разряд таьриф коеффициенти бирга 
тенглаштириб олинади. Кейинги разрядларни қанча даражада биринчи разрядга 
нисбатан юқори эканлигини билдиради. 
Вақтбай иш ҳақи тизими ҳам ўз навбатида оддий вақтбай ва мукофотли 
вақтбайга бўлинади. 
Оддий вақтбай иш ҳақи тўлаш тизимида бир соатлик таьриф ставкасини 
ишлаган соатлар ҳажмига кўпайтириш орқали топилади: 
IX
OD
=IX
S
*t
IshChR 
 
Ойлик меҳнатга ҳақ тўлашда ишчини иш ҳақлари қуйидаги формула орқали 
ҳисобланади: 
IX
OD
=IX
O.Y
/t
H.I.S 
бунда:
IX
O.Y
- ишчини ойлик вақтбай иш ҳақи, сўм;
t
IshChR
-oйда график бўйича иш соатлари сони;

---

122 
t
H.I.S
-ишчи ломонидан ҳақиқий ишлаган иш соатлари. 
Мутахассислар, раҳбар ходимлар ва хизматчиларга ҳақ тўлашда мансаб 
окладлари тизимидан кенг фойдаланилади. Мансаб оклади - ўша эгаллаб турган 
лавозимга белгиланган иш ҳақи миқдори. У маьлум бир оралиқда энг паст даражадан 
энг юқори даражагача белгиланиши мумкин.