Ijtimoiy xayot va din

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Johiliya davrini izohlab bering.
   
2. 
   Islomdan oldingi davrda arab qabilalarining hayoti qanday kechgan?
   
3. 
   Arab qabilalarining mehnat faoliyati qanday bo’lgan?
   
4. 
   Arab qabilalari qanday dinga e’tiqod qilganlar?
   
5. 
   O’sha davrda qanday dinlar bo’lgan?
   
6. 
   Haniflar kim?
   

Adabiyotlar:

1. 
   Beruniy Abu Rayhon. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Beruniy A.R. Tanlangan asarlar 1-tom.-T.: 1968.
   
2. 
   Abdusamedov A.E. Dinlar tarixi.-T.: 2004.
   
3. 
   Mo’minov A. va boshqalar. Dinshunoslik.-T.: «Mehnat», 2004.
   
4. 
   Hasanov A. Makka va Madina tarixi.-T.: 1992.
   

13-Mavzu:Islomdagi yo‘nalishlar va oqimlar. Islom g‘oyalarining ijtimoiy-funksional mohiyati
Reja:
Reja:

1. 
   Islom yo’nalishlarining xalq ma’naviyatidagi o’rni.
   
2. 
   Sunniylik mazhablari va ma’naviyat.
   
3. 
   SHialik: sekta, mazhablar va ma’naviyat.
   

Islom yo’nalishlarining xalq ma’naviyatidagi o’rni. Arabiston yarim orolida VII asrda vujudga kelgan islom dini qo’shni mamlakatlarga ham tez tarqala boshladi. Islom ta’limotini targ’ibot qilishdan tashqari, uning aqidaviy va marosimchilik talablarini turli yo’llar bilan xalqlar ongiga singdirishga harakat qilindi. Bu holat xalqlar tarixida islom istilosi deb ataladi.
Islom ta’limotining qabul qilgan xalqlar, jumladan Markaziy Osiyo xalqlari hayotidagi uning ijobiy yo’nalishi shunda bo’ldiki, mahalliy xalqlarning urf-odatlari, an’analari bu dindagi bag’rikenglik tufayli moslashib borishga imkoniyat tug’ildi. Bu o’z navbatida xalqlar ma’naviyatining rivojlanishiga, islom madaniyatining keng yoyilishiga olib keldi.
Arabiston yarim oroli va qo’shni mamlakatlar xalqlarining yagona xalifalik davlatiga birlashtirgan islom dini bu tizimning mafkurasi sifatida qisqa vaqt davom etdi. Turli davlatlar va xilma-xil millatlardan tashkil topgan yirik xalifalik imperiyasi tizimi ichida ijtimoiy-iqtisodiy, davlatni boshqarish, xususan diniy masalalarda diniy ulamolar, davlat arboblari o’rtasida munozaralar boshlanib, islom ta’limotining talqin qilish bilan bog’liq yo’nalishlar dastlabki yillardanoq yuzaga keldi.
Ma’lumki, jahondagi barcha yirik dinlar o’z taraqqiyotining muayyan bosqichida turli yo’nalish va oqimlarga bo’lingan. CHunki mazkur din tarqalgan xududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy kurashning kuchayishi muayyan dinga e’tiqod qiluvchi turli xalqlarning ijtimoiy manfaatlari va madaniy darajalari turlichaligidadir.
Islomda ham uning tarixiy taraqqiyotida bunday bo’linishlar bo’lgan. VII asrning ikkinchi yarmidayoq dastavval xorijiylar (Al-xavorij, xaraja-dindan chiqmoq mazmunida) yo’nalishi shakllangan, so’ngra yana ikki yirik oqim-sunniylik va shialikka ajralgan. Yuzaki qaraganda, islomga e’tiqod qiluvchilar orasidagi ixtilof faqat diniy masalalar tufayli tug’ilganidek tuyuldi. Aslida esa bunday emas. Tarixdan ma’lumki, islomning shakllanishi, mustaqil dinga aylanish davri uzluksiz davom etgan jangu jadallar bilan o’tgan. Zero, Payg’ambar (s.a.v.) Muhammad davridan boshlab Ali davriga (661 yilga) qadar va undan so’ng islom Arabistondan tortib, SHimolda Ozarbayjongacha, SHarqda Movarounnahrga qadar, Janubda Arab dengiziga, /arbda esa Tripolitaniyaga qadar yoyilgan. Arab istilochilari Movarounnahr (arablar O’rta Osiyoni shunday atama bilan-«daryo ortidagi yerlar» deb ataganlar)ni bosib olishni VII asrning 70-yillardan boshlab faqat VIII asrning boshlariga kelganlagina to’liq tugallashga muvaffaq bo’lganlar. CHunki, mahalliy xalqlar arab istilochilariga qattiq qarshilik ko’rsatganlar. Bu jarayonni tasdiqlovchi Muqanna, Sumbad Mug, /urak, Divashti boshchiligidagi yirik xalq qo’zg’alonlari tarixdan ma’lum. Boshqa mamlakat va xalqlar hayotiga islomni kiritish va bosqinchilarga qarshi qo’zg’alonlar keyingi asrlarda ham davom etgan.
Islom IX-X asrlarda Tatariston, X-XII asrlarda Boshqirdistonga kiritilgan; Qozog’iston va Qirg’izistonda esa bu jarayon XIX asrda ham davom etgan. Dinning bunday keng miqyosda yoyilishida ishontirish, ma’rifat, targ’ibot yo’llari asosiy omillardan bo’lgan.
Markaziy Osiyo xalqlari hayotiga islom yo’nalishlarini (asosan sunniylik) targ’ibot yoki arab istilosi orqali kiritilishi bilan bir vaqtda islom madaniyati, ma’naviyatini mahalliy xalqlar o’rtasida keng yoyilishi kuzatiladi. Bu xududda sunniylikning hanafiya mazhabi qonun-qoidalarini mahalliy xalqlar hayotiga singdirish sunniylikning boshqa mazhablarga nisbatan tezroq amalga oshdi. Imom A’zam asos solgan hanafiya mazhabi boshqa mazhablarga nisbatan, birinchidan, diniy bag’rikenglik (ya’ni boshqa mavjud dinlar va ularning urf-odatlari ham davom etish imkoniyati); ikkinchidan, mo’’tadil mazhabligi (ya’ni mahalliy xalqlar, millatlarning xususiyatlariga mos kelishi, uning talablarini oddiy odamlarga mos kelishi); uchinchidan, bu mazhabga e’tiqod qiluvchilarning ortib borishi va hozirgi vaqtda musulmonlarning ko’pchiligi hanafiya mazhabiga e’tiqod qilishi bilan ajralib turadi.
Islom evolyutsiyasida vujudga kelgan yo’nalishlarning muhim jihatlaridan biri xalqlar ma’naviyatini shakllantirishga yo’naltirgan qonun-qoidalar va diniy e’tiqod talablaridir. Islom dinini qabul qilgan har bir musulmon uchun diniy marosimchilik talablarini bajarishdan tashqari hayotda halol, pok, vijdonli bo’lish, xalol va xaromning farqiga borish, boshqalarning mulkiga ko’z olaytirmaslik; oila qurish bilan o’z farzandlarini islom ta’limoti, talabi ruhida tarbiyalash, halol mehnat qilish bilan kun kechirish kabi axloqiy normalar mujassam bo’lishi talab qilinadi. SHuningdek, bu ta’limotda davlat, jamiyat ota-ona, vatanga muhabbat insonparvarlik, adolat, halolik mezonlari xalqlar ma’naviyati shakllanishining asosini tashkil qilgan. Bunday da’vatlar islom evolyutsiyasining qaysi davrida bo’lmasin o’zining tarbiyaviy ahamiyatini yo’qotmagan aksincha islom diniga e’tiqod qilganlar ma’naviyatini shakllantirishga o’z hissasini qo’shib kelgan. Uning bu jihati, hozirgi fuqarolik jamiyat shakllantirilayotgan mamlakatimizda, jamiyatda ma’naviy-axloqiy muhitni sog’lomlashtirishga qo’shayotgan hissasi ijobiy baholanib muhim tarbiyaviy-axloqiy ahamiyat kasb etmoqda.
Jahon dinlari ichida eng kenjasi bo’lgan islom dini tez orada juda ko’p xalqlar va millatlar hayotiga kirib borib, ularning turmush tarzidan munosib o’rin olishidan tashqari ko’pgina sharqdagi davlatlarning boshqarish mafkurasiga aylandi. VIII-IX asrlarda islom evolyutsiyasida turli yo’nalishlar, mazhablar vujudga kelishiga qaramay islom ta’limoti (uning asosiy manbalari Qur’oni karim va hadisi sharif)ga kishilarning hayotida, xususan ularning ma’naviy-axloqiy dunyoqarashlarining shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Islom dinining umuman ta’limoti va ma’naviy-axloqiy jihatidagi ta’siri masalalarini o’rganishga qiziqish sharq xalqlaridan tashqari Yevropa va Amerika olimlarining islom paydo bo’lgan dastlabki asrlardayoq vujudga kelgan bo’lsa, bu fenomenni fan sifatida o’rganish ancha keyin boshlangan. Masalan, Yevropa, Amerika va Rossiyada islom, uning tarixi va manbalarini o’rganish XIX asrning 2-yarmida boshlangan. Lekin islom tarixi, ta’limoti, muqaddas yozuvlarini tahlil, tadqiq qilish Rossiyada ayniqsa, O’zbekiston, Qozog’iston, Tojikiston, SHimoliy Kavkazda keng ko’lamda ancha oldin amalga oshirilgan. Bu ish endi yanada kengroq miqyoslarda olib borilmoqda.
Evropalik olimlar islomshunoslik fanini yaratish, islom tarixi va manbalarini o’rganish yo’lida ko’p xizmat qilganlar. Jumladan, M.Myuller, E.Teylor, K.Tile, SH.Dela Sosse, J.Freyzer va boshqalar. Ularning xulosalarida ayrim chekinishlar bo’lishiga qaramay, ular bu fanning rivojlanishiga muhim hissa qo’shganlar.
Rus sharqshunosligida ham islom tarixi, diniy manbalarni tadqiq qilish sohasida barakali ishlar olib borilgan V.R.Rozen asos solgan mashhur «Rus akademik sharqshunosligi»ning vakillari N.A.Mednikov, L.E.SHmidt, A.E.Krimskiy, V.V.Bartolьd, I.Yu.Krachkovskiy, Ye.E.Bertelьs, A.A.Semenov va boshqalar islomshunoslik sohasida qimmatli asarlar yaratilgan. Bu asarlar hozir ham islomshunoslik olimlar uchun boy manba bo’lib xizmat qilmoqda.
Islomning paydo bo’lishi va uning ta’limotini ilmiy nuqtai nazardan o’rganish masalasi XX asrning 30-yillariga kelib jiddiy ravishda o’rtaga qo’yildi. Bu sharqshunoslik va umuman tarix fanining tiklanish davri edi. Asrlar davomida tarix fani va sharqshunoslik erishgan yutuqlar va yuzaga keltirgan xulosalarni ilmiy nuqtai nazaridan qayta ko’rib chiqish va baholashdek juda mas’uliyatli va murakkab muammo hali ham to’la yechilgani yo’q. Bunday sharoitda har bir muhim ilmiy masala bo’yicha xilma-xil fikrlarning mavjud bo’lishi tabiiy edi. Islomning paydo bo’lishi yo’nalishlari, mazhablari va ta’limoti yuzasidan ham juda ko’p fikr va mulohazalar o’rtaga tashlangan hamda muhokama qilinib, muayyan yechimini topgan. Qo’llanmaning ushbu qismida ana shu fikr-mulohazalarning ob’ektiv, nisbatan asosli, aksariyat islomshunoslar tan olgan nuqtai nazarlaridan foydalanilgan. I.Karimov asarlarida bu din haqida, uning ma’naviy-axloqiy jihatlari xususida olg’a surilgan fikr-mulohaza va dasturlar asos qilib olingan.
Jamiyat hayotining barcha sohalarida bo’lgani singari ma’naviy, jumladan axloqiy nuqsonlar hukm surayotgan hozirgi davrda islomning mehr-shafqat, muruvvat, sahovat, odamiylik, halollik xususidagi pand nasihatlaridan umuminsoniy qadriyatlar sifatida foydalanish g’oyat o’rinlidir. Zero, hayotimizning ma’naviy jabhalari qayta qurilayotgan hozirgi davrda islomning regulyativ funktsiyasining ahamiyati tobora ortib bormoqda. Xususan O’zbekison musulmonlari idorasi turli xildagi xayri, ehson, saxovat jamg’armalarini tashkil etib, hojatmandlarning dardiga malham bo’lmoqda. SHo’rolar davrida vayron holatiga kelgan madaniy yodgorliklarni va tarixiy obidalarimizning davlat mablag’lari va umumxalq hashari yo’li bilan ta’mirlash ishlarini olib bormoqda.
Islom, uning dunyoviy vazifalarini ham bajaradigan ruhoniylari asrlar mobaynida jamiyatning ijtimoiy hayoti, fan, madaniy, maorifini o’z nazorati ostida ushlab, tarixiy an’analar, insonlarning turmush tarziga katta ta’sir o’tkazib kelgan. Yana u islomga e’tiqod qiluvchi turli millat va ellatlarga xos ijtimoiy tabaqalar vakillarining Alloh oldidagi tengligini tan olgan va ularni yagona xudoning bandalari sifatida tenglashtirgan. Bu diniy ta’limotlarning umumiyligini mustahkamlagan holda ijtimoiy munosabatlarning mavjud tizimini saqlash funktsiyasidir.
Hokimiyatni boshqarishda dindan vosita sifatida foydalanish qadimda ham bo’lgan. Masalan, dastlabki xalifaliklarda hali siyosiy, harbiy va diniy hokimiyat halifalarning qo’llarida bo’lgan; Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklarida ham hokimiyat arab xalifaligi yohud Turkiya sultonining go’yoki o’rinbosarlari bo’lgan amir va xonlar qo’lida edi. O’rta Osiyolik amirlar va xonlar siyosiy, huquqiy, diniy va iqtisodiy hayotni o’zlaricha boshqarib borganlar. Xalq ommasiga ular o’zlarini xudoning yerdagi soyasi, deb tashviqot qilib, hokimiyatni muqaddaslashtirganlar. «Amir soyai xudo xasb» degan ibora shunda paydo bo’lgan.
Islomning hayotga joriy etilishida uning ixtiyorida bo’lgan maorif va musulmon huquqi shariatda katta rol o’ynagan. U o’z ixtiyoridagi barcha vositalar yordamida hukmron tuzumni mustahkamlashga uringan. Yagona tilda yozilgan muqaddas yozuvlarda aytilgan fikrlar asosida, yagona tilda taot-ibodat ishlarini olib borish barcha musulmonlarni birlashtirgan. Barcha dinlarning arboblari o’z dinlarini birdan-bir to’g’ri din deb targ’ib etganlar.
Demak, qadimgi davrlarda bo’lgani singari hozir ham barcha dinlar bir-biri bilan bog’liq bo’lgan bir qancha funktsiyalarni bajarib kelmoqdalar¹².