Ijtimoiy xayot va din

O’rta Osiyoda tasavvuf ta’limotining rivojlantirilishi. O’rta Osiyoda XII-XV asrlarda shakllangan va keng quloch yozgan yassaviya, kubroviya va naqshbandiya tariqatlari islom ta’limotlari bilan uyg’unlashgan holda ijtimoiy taraqqiyotda o’z o’rniga ega bo’ldi. Masalan, XV asrdan to XX asrgacha naqshbandiya tariqati jamiyat, davlat hayoti, taraqqiyotining barcha jabhalarida xususan musulmon, turkiy musulmon xalqlarining XVIII-XIX asrlarda olib borgan milliy-ozodlik harakatlari, kurashlari mafkurasi mazmunini ishg’ol etdi.
O’rta Osiyoda tasavvuf tariqatlarining rivojlanishi bu xududda islom ta’limotlarining keng yoyilishi va qaror topishi bilan uzviy bog’liq bo’lgan. Bu jarayonda islomgacha bo’lgan diniy qarashlar va milliy madaniyat turlariga munosabat masalalari ham mavjud edi.
O’rta Osiyo xalqlarining islomgacha bo’lgan e’tiqodlari, madaniyati, arxitektura an’analari, adabiyot va san’at ham jonlana boshladi. Turk tilida kitoblar chiqdi. Turk tiliga davlat maqomi berish, ma’naviyatda milliylikni qaror toptirish mayllari kuchaydi. Xolis gapirganda, islomning tez orada xalq e’tiqodiga aylanishida uning g’oyalari, e’tiqodlarida zardushtiylik bilan yaqinligining ham ta’siri katta bo’ldi. CHunki asrlar davomida xalq e’tiqod qilib kelgan zardushtiylikni olamning yaratilishi, gunohlarning yozib borilishi, o’limdan keyin narigi dunyodagi ajr, jannat va do’zax, qil ko’prik va xaloskorning kelishi kabi g’oyalar islomda ham to’laligicha o’z ifodasini topgan edi. Ammo zardushtiylikning asosiy g’oyasi-tabiat va jamiyat, inson qalbida ezgulik bilan yovuzlik o’rtasidagi abadiy-murosasiz kurash, bunda Axuramazda tartiblariga rioya qiluvchilar ezgulikni qaror toptirish uchun yovuzlikka qarshi kurashib, oxir-oqibat g’alaba qozonishlari to’g’risidagi ta’limot aql-idroki rivojiga yo’l ochardi. Ilm-fanni rivojlantirish esa ezgulik ifodasi hisoblanardi. SHuning uchun ham islomgacha zardushtiylik ibodatxonalarining barchasida dunyoviy ilmlar o’rgatilar, unga ixlos kuchli edi.
Mu’taziliylar ta’sirida islomda vujudi mumkin va vujudi vojib (vahdat-ul mavduj va vahdat-ul vujud) diniy-falsafiy oqimlari shakllandi. Vujudi mumkin (yoki vujudiyun-panteizm) oqimi vakillari-Al-Kindiy, Ibn Rushd, Al-Maarriy, Forobiy, Ibn Sino, Umar Hayyom va boshqalar mavjudotni ikkiga-vujudi mumkin va vujudi vojibga bo’lganlar. Vujudi mumkin sabab-oqibat aloqalariga ega bo’lib, uning mavjudligi boshqa narsadan emas, balki o’z mohiyatidan kelib chiqadi. SHu nazariy qoidadan kelib chiqib, Forobiy butun mavjudotni 6 darajaga bo’lgan. SHulardan birinchisi vujudi vojib-Alloh; qolgan beshtasi aql, jon, shakl, materiya, osmon-vujudi mumkin. Bu darajalar bir-biri bilan sabab-oqibat shaklida bog’langan bo’lib, birinchi sabab o’z sababiga ega emas. Ibn Sino ham «Risola fi-taqsim al-Mavjudot» asarida vahdat-ul mavjud va vahdat-ul vujudni shu tarzda ta’riflaydi. Vahdat-ul vojib-Allohni bildiradi, lekin u Qur’ondagidek hamma narsaning ijodkori emas, balki sabab, ya’ni umumiy mavjudotning birinchisi sabab va uning bir qismi sifatida talqin etiladi. Bunday qarash esa tabiat hodisalarini (inson tabiatini ham) mustaqil ichki sabablari asosida tushuntirishga imkon berib, ilm-fan ravnaqiga keng yo’l ochadi.
Mu’taziliylikning qarashlari va vahdat-ul mavjud diniy-falsafiy oqim g’oyalari qo’shhaqiqat to’g’risidagi katta nazariy qoida shakllanishiga sabab bo’ldi. Bunga ko’ra, ilohiy va dunyoviy (ilmiy) haqiqatlar bor bo’lib, ilohiy haqiqatda faqat alohida odamlar-payg’ambarlar, aziz-avliyolar yetishishi mumkin. Dunyoviy haqiqatni esa aql yordamida, ilm-fan yo’li bilan qolgan odamlar anglab oladilar.
Mutakallimlar bilan mu’taziliylar o’rtasidagi g’oyaviy kurashda vahdat-ul mavjud va vahdat-ul vujud hamda qo’shhaqiqat tarafdorlari bilan unga qarshi kishilar o’rtasida diniy-falsafiy kurashdan hukmdorlar ham chetda qolishmadi. Zero, ular madrasalarda, xususiy muallim (mulla)lar qo’lida tahsil ko’rgan, binobarin, qanday mullada dars olganliklariga qarab dunyoqarashlari shakllangan. Markaziy Osiyo hukmdorlari orasida vahdat-ul mavjud tarafdorlari shuning uchun bor ediki, bu nuqtai nazar ilm-fan, madniyat, iqtisod rivojiga kengroq yo’l ochardi. SHuning uchun xalifa Ma’mun (823-830 yillar) mu’taziliylarni qo’llab-quvvatlab, ularning g’oyalarini o’z davlatining mafkurasi asosiga qo’ydi. Somoniylar topshirig’iga binoan Imom Xo’ja Abul Qosim Hakim Samarqandiy Sunna va jamoa imomi ramzini yozdi. U islom aqidaviy ta’limotini tadqiq qilishda ra’y va qiyosni, ya’ni aql va mantiq uslublarini qo’llagan Abu Hanifa al-Nu’mon Ibn Sobit Kufiy-(Hanafiya shariat mazhabi asosichisi) imon-e’tiqod negizida yozilgan edi. Bunda Abu Mansur al-Moturidiy ta’limotining ham ta’siri katta bo’ldi. U tabiiyotshunoslik, qadimgi yunon falsafasini o’rganish, hunarmandchilik, san’at va adabiyotni rivojlantirish tarafdori edi. Moturidiylar inson aqlu qudrati va idora erkinini ham tan olardilar.
Mu’taziliylar bilan mutakallimlar o’rtasidagi g’oyaviy kurashlar Abu Hamid Al-/azzoliy kalomi shakllanib islom falsafasi yuzaga keldi. Ba’zi arab tadqiqotchilari uni tabiat falsafasi (naturfilosofiya) ham deb atashgan. Al-/azzoliy avval so’fiylik qarashlariga moyil bo’lsa-da keyinroq ular ta’limotini tanqid qilish asosida o’z kalomini yaratdi. Biroq u o’zi istamagan holda tasavvufni nazariy jihatdan asoslab qo’ygan. /azzoliy ta’limoticha, inson Alloh kalomi - Qur’on oyatlarini o’zlashtirgunga qadar idora erkiga ega, uni o’zlashtirib olgach, butun idorasi Alloh idorasi bilan uyg’unlashib (emansipatsiyalashib) ketadi. Binobarin uning xatti-harakatlari, butun faoliyati Alloh irodasining ifodasi bo’lib qoladi.
Ma’lumki, SHarq falsafasining yetakchi yo’nalishi inson qalbini, ruhini poklashga, unda komil insonlik sifatlarini vujudga keltirishga, shu negizda ijtimoiy munosabatlarni insoniylashtirishga qaratilgan. O’tkinchi mol-dunyo, mansub-martabalar emas, balki ma’naviy boylik, axloqiy poklik, halollik, insof-diyonatlilik odamni insonga aylanishining muhim sharti, degan fikrlar SHarqda tasavvuf (so’fiylik)ning shakllanishiga, keng yoyilishiga sabab bo’ldi.
Tasavvuf vahdat-ul mavjud va vahdat-ul vujud diniy-falsafiy g’oyalar hamda Arastu qarashlaridan oziq olib rivojlangan SHarq falsafasi ta’sirida islomning alohida oqimi sifatida vujudga keldi. U murakkab diniy-falsafiy oqim bo’lib, xilma-xil shakllarga, mazmun va yo’nalishga ega. Tadqiqotchilarning fikricha, uning 17 ta asosiy suluki (yo’nalishi) mavjud. SHarqshunos olim B.E.Bertelьs «So’fiylik shuncha va har tomonlamaki, unga istagan kontseptsiya, dunyoqarashni kiritish mumkin», degan edi.
Tasavvufda ikkita asosiy g’oyaviy yo’nalish ko’zga yaqqol tashlandi: bu o’tkinchi dunyo, mol-mulk, mansabga ixlos qo’yish Allohni unutishga, iymonsizlikka olib keladi, degan g’oyaga tayanganlar tarkidunyochilikni targ’ib etganlar; azro’i azalda peshonaga yozilgani taqdir borligiga, odam undan qochib qutula olmasligiga ishontirishga intilganlar. Ikkinchi yo’nalish bu dunyo Alloh-taolo tomonidan odamlar, ularning insonlardek yashashi uchun yaratilgani, odam shu dunyodagi ezgu ishlari bilan u dunyo visoliga musharraf bo’la olishiga, binobarin, unda qo’rqish asosida emas, Allohni sevish, uning visoliga yetish uchun og’ir, mashaqqatli poklanish yo’lidan borishni tashviq etganlar.
Yusuf Hamadoniy, Abdulxoliq /ijdivoniy, Najmiddin Kubro, Hoja Ahmad Yassaviy suluklarining bevosita ta’sirida Markaziy Osiyoda Naqshbandiylik suluki vujudga kelib, u Yaqin va O’rta SHarq mamlakatlariga keng yoyildi. Xojagon sulukini boshlab bergan A./ijduvoniy bunday degan: «Ey farzand, barcha holatda ilm, amal va taqvo bilan bo’l, salaflar izidan yurib, sunnat va jamoatni mahkam tut, fiqh va hadisni o’rgan». Yana bunday fikrlar bor: «oz so’zla, oz ye, oz uxla», «halol ye, shubhadan xoli bo’l...» A./ijduvoniyning 8 ta tabarruk so’zi (rashha)ga B.Naqshband 3 ta manzil qo’shib, o’z sulukini asoslagan.
Naqshbandiya tariqatining ma’naviy asoschisi Abdulxoliq /ijduvoniy Xojai Jahon tariqatidagi o’n bir muqaddas kalimalarining dastlabki sakkiztasini asoslab bergan:

1. 
   Hush dar dam (har doim xush o’tkazish),
   
2. 
   Nazar bar qadam (har bir qadami nazorat),
   
3. 
   Safar dar Vatan (Vatan bo’ylab sayohat),
   
4. 
   Xilvat dar anjuman (el-ulus bilan birga bo’lish),
   
5. 
   Yodkard (esga olish yoki yod etish),
   
6. 
   Bozgasht (qaytish),
   
7. 
   Nigohdosht (asrash yoki saqlash),
   
8. 
   Yoddosht (eslash yoki xotira).
   

Bihouddin Naqshband bu rashhalarga yana uchta muqaddas rashhani qo’shib 11 taga yetkazdi:

9. 
   Vuqufi zamoniy (zamon amri),
   
10. 
    Vuqufi adadiy (tartib amri),
    
11. 
    Vuqufi qalbiy (qalb amri) qoidalaridir.
    

Bahouddin Naqshband asos solgan uch rashhalar mazmuni quyidagicha:
Vuqufi zamoniy-sufiy umri bo’yi har daqiqani Allohga shukur aytish va bandalariga yaxshilik qilmoqlikka sarflashi lozim.
Vuqufi adadiy-sufiy zikr jarayonida tartib, son alohida o’rin tutishligini e’tirof etish lozim.
Vuqufi qalbiy-sufiy zikri qalbidan, ya’ni yurakdan bo’lmog’i lozim.
Naqshbandiya tariqatining nazariy va amaliy jihati-shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqatdan iborat bo’lib, ular 7 ta maqomlar tizimini o’z ichiga oladi: tavba, varo, zuhd, faqh, sabr, tavakkul, rido. Sufiy ana shularga e’tiqod qilishi lozim bo’lgan.
Xoja Ahror Vali (Ubaydulloh) naqshbandiylikning targ’ibotchisi sifatida ta’madan jirkanish, tuhfa olmaslik, bir kasbni mukammal egallashga chaqirgan. Tasavvuf tariqatiga kirganlar uchun kasb-korning yomoni yo’q, yomoni biron kasb bilan shug’ullanmaslik, tekinxo’rlik, tamagirlikka odatlanish hisoblanadi. SHuning uchun shoir Sakkokiy-pichoqchilik, SHayh Abu Hafiz haddod-temirchilik, SHayh Abul Abbos omiliy-qassoblik, SHah Bannon-hammollik, SHayh Abul Hasan-duradgorlik bilan shug’ullanishgan, Xoja Ahror Vali xodimgar (massajchi) bo’lgan. Naqshbandiylik iymoni uning «Dil ba yoru dast ba kor», ya’ni «Diling Allohda, qo’ling mehnatda bo’lsin» degan talabida yaqqol gavdalanadi. Ular amal deganda birinchi navbatda Alloh nomini dilga jo qilib, ijtimoiy-foydali mehnat bilan shug’ullanishni, ta’ma va tekinxo’rlikdan hazar qilishni tushunganlar. Naqshbandiya tariqatida asosiy o’rinni egallagan «Zikri hafiya»-ovoz chiqarmay qilinadigan ichki iltijo, tilovat, zikr bo’lib, bunda Qur’oni karim sura, oyatlar va hadisi sharif mazmunlari takrorlanadi.
Naqshbandiylik sulukini qabul qilgan Amir Temur, Ulug’bek va bir qator Turkiston hoqonlari darveshlikni qoraladilar, ulardan shu dunyo ishlari bilan shug’ullanib, halol yashashni talab etdilar. Darveshlar foydali mehnat bilan band bo’lishlari uchun davlat sharoit yaratib berishi to’g’risida farmoni oliy chiqarganlar. Buni bajarmaganlarni jazolaganlar.
Tasavvufning so’l qanoti diniy-falsafiy ta’limot sifatida aqidaparastlik islomga nisbatan muxolifit bo’lib, Yaqin va O’rta SHarqda, ayniqsa, O’rta Osiyoda tabiiy va falsafiy fanlar rivojida o’z o’rni va mavqeiga egadir. O’rta Osiyo mutafakkirlarini sho’rolar davrida o’sha davrdagi islom aqidalariga qarshi qo’ydilar. Ijtimoiy hodisa, ma’naviyatga sinfiy (partiyaviy) munosabat tarixiy jarayonlarga shunday g’ayrilmiy yondoshuvni, ularni mafkura va siyosat talablariga bo’ysundirishni taqozo etardi.
Qadimda, o’rta asrlarda ruhoniylar va ilohiyotchilar jamiyatda biridan-biri o’qimishli kishilar edilar. Ayni chog’da ular odob-axloq tayanch va timsol ham hisoblanardilar. Binobarin, muayyan din aqidalari har qanday tafakkur uchun boshlang’ich ibtido va asos edi. Muayyan mintaqa xalqlari iymon-e’tiqodiga aylangan falsafa, adabiyot, san’atda, axloq va estetikada o’z ifodasini topgan edi. Dinga, undagi xudo g’oyasiga qarshi qaratilgan har qanday fikr mavjud tuzumga va saltanatga norozilik va qarshilik sifatida tushunilardi. Ayni chog’da fikr mavjud va tashkilotlarning mafkuraviy ta’siri natijasida jamoatchilik fikri hukmron g’oyalarga shubha bilan qarovchilarga qarshi qaratilardi. SHuning uchun arablar imperiyasi xududida va Turk davlatlarida yashagan mutafakkirlar o’z hurfikrliklarini diniy pardalar ostida berganlar, ammo ular Allohga, uning asosiy aqidalari haqligiga iymon keltirgan shaxslar edilar. SHunday bo’lishiga qaramay, aqidaparast ulamolar,turg’un fikrlardan manfaatdor iste’dodsiz hukmdorlar aql va adl yo’lini tutgan, haqiqatni izlab topishga da’vat etgan mu’taziliylar, qadariylarni ham, vahdat-ul vujud nuqtai nazarida turib ilm-fanni rivojlantirish, adabiyot va san’at asarlari orqali odamlar estetik didini oshirishga intilgan mutafakkirlar, erkin fikrli din ahllari va ilohiyotchilarni quvg’in ostiga olganlar, jazolaganlar, zindonda chiritdilar. CHunonchi, Beruniy hukmdorlar tazyiqiga qaramay hurfikrlilik g’oyalariga sodiq qoldi, Mahmud /aznaviy uni bir necha marta o’lim jazosiga hukm qilgan. Abu Ali Ibn Sinoning hurfikrliligini unga qarshi qo’zg’atmoqchi bo’ldilar. U sarson-sargardonlikda o’zga yurtlarda o’lib ketdi, to’g’rirog’i, o’ldirildi.
Turonni mo’g’ul bosqinchilari bosib olishgach, uyg’onish davridagi hurfikrlilik an’analari rivojiga davlat yo’li bilan g’ov qo’yildi. Faqat ularning hokimiyatiga barham berilgach, XIV-XV asrlarda o’sha an’analar tiklandi, ayniqsa naqshbandiylik g’oyalari ma’naviy hayotning deyarli barcha yo’nalishlari mazmunini tashkil etgan edi. Bu davrda zolim podsholar, amaldorlarga qarshi fikrlar keng quloch yozgan. Ayniqsa, xalq og’zaki ijodi, uning jangovar janri bo’lgan askiya, qiziqchiliklarda hurfikrlilik yorqin namoyon bo’lgan.
Temuriylar saltanati qulagach, shayboniylar islom o’zbek imperiyasini barpo etish uchun urushlar olib borishdi. Asta-sekin siyosat va huquqda islom aqidaparastligi hayotda muqim o’rnashib, individual va ijtimoiy ongda qaror topa boshlagan. Hokimiyat tepasiga birin-ketin va asta-sekin vahdat-ul vujud tarafdorlarining kelishi natijasida hurfikrlilikning har qanday ko’rinishi «kofirlik» deb e’lon qilindi. «Kofirlik»da ayblangan kishilarni qatl etish esa «savob» ishlari qatoriga kirar edi. Yagona Turkiston uch xonlik va yana mayda sultonliklarga ajrab ketgach, ular o’rtasidagi tinimsiz urushlar, saltanatni mustahkamlash uchun ijtimoiy ongni jilovlashga qaratilgan mafkuraviy faoliyat xalq ommasining tinka-madorini quritdi. Hokimiyatni boshqarayotgan arbobga yoqmaydigan har qanday kishini «kofirlik»da ayblab, qatli-om etishning dahshatli mexanizmi shakllandi. Hurfikrlilik bayroqdori bo’lgan yozuvchilar, shoirlar quvg’in ostiga olindi. Masalan, Boborahim Mashrab tasavvuf nuqtai nazaridan kamtarona hayotni targ’ib qilgani, zolimlarni fosh etgani uchun dorga osildi. Buxoro amiri Nasrullaxonga Qo’qon xonligini bosib olish uchun bir bahona kerak bo’lgach, Nodirabegim va uning o’g’li «kofirlik»da ayblanib, qatl etildilar. SHunday qilib, vahdat-ul vujud tarafdolarining hokimiyat tepasiga kelishi Turkistonning parchalanib ketishi, islom doirasidagi hurfikrlilikning cheklanishiga sabab bo’lgan omillardan biri hisoblanadi. Natijada, millat fidoyisi Mahmudxo’ja Behbudiy aytganidek, boy ma’naviy madaniyatiga ega bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari Yevropa xalqlari taraqqiyotidan 500 yilga orqada qoldilar. Ammo bu davrda hurfikrlilik butunlay bo’lmadi, degan fikrga kelmaslik kerak. Xalq orasida Nasriddin afandi latifalari, askiya-qiziqchililiklar yo’li bilan, shuningdek badiiy adabiyotning fidoyi namoyandalari zolim boylar, riyokor ruhoniylar, badnafs amaldorlar kirdikorlarini fosh etib, ularga nisbatan xalq nafratini qo’zg’atdilar. Gulxaniy, Maxmur, Turdi, Mahtumquli va boshqalarning asarlarida hurfikrlilik motivlari ko’p edi. Isyonkor shoir Muqimiy o’sha davr soliqchilarning tamagirliklari, insofsizliklarini fosh etdi. Amaldorlarga nisbatan bunday dedi: «Dodxohim, dodxohlik senga xos, porasiz o’tmas senga yuz iltimos».
Umuman har bir davrda hurfikrlilik o’ziga xos ravishda namoyon bo’ladi. Hamma davrlarda va barcha mamlakatlarda ijodiy fikr yurituvchi, ijtimoiy hodisalarga teran fikr bilan yondashuvchi, o’z davrining bilimdoni hamda xalqi, vatani ishqi, uning istiqloli, istiqboli orzu-armonlari bilan yashovchi fidoyi, qo’rqmas, zabardast, irodali kishilar bo’lgan. Ular qaror topgan hukmron g’oyalar, amaldagi siyosat va mafkuraga o’z munosabatlarini qo’rqmasdan bildirganlar, o’z nuqtai nazar (haqiqat)larini qattiq turib himoya qila oladilar, bu yo’lda quvg’unlar, zindonlar, qatli-omlardan ham qo’rqmaganlar. Ana shunday mard odamlar sa’y-harakati tufayli ma’naviy madaniyat rivojlangan, takomillashib borgan. SHarq Uyg’onish davri (IX-XII) hamda XIV-XV asrlar allomalarining ilm-fan rivoji, falsafiy fikrlar ravnaqi yo’lidagi fidoyiliklari bizning kunlarimiz uchun ham, bundan keyingi avlodlar uchun ham oliy ibrat maktabi bo’lib qolishi shubhasiz. SHarq mutafakkirlari, ayniqsa O’rta Osiyo olimu fuzalolarining hayotbaxsh, xushchaqchaq hurfikrlilik an’analari /arbiy Yevropa Uyg’onish davri uchun asos bo’lganini xolis fikrlovchi Yevropa olimlari tan oladilar.
Masalan, amerikalik sharqshunos olimlar N.Kramer «Istoriya nachinaetsya v SHumere» (1991), E.K’eraning «Oni pisali na gline» (1984) nomli tadqiqotlarida shumerlar va bobilliklar nafaqat ona tili, arifmetika fanlarini o’rgana boshlagan, balki ular o’sha zamonlardayoq, qo’ldagi barmoqlar miqdoriga asoslangan o’nli sanoq tizimi bilan birgalikda oltmishlik sanoq usulidan foydalanib, Pifagor teoremasini isbotlaganlar.¹⁶ Yoki qadimgi yunon manbalarida skiflar deb ataluvchi-saklar (xorazmliklar, sug’dlar, marchanlar va b.) o’z madaniyatini aynan o’sha davrda yarata boshlaganlar. Bunga Xorazm tuprog’ida bitilgan muqaddas «Avesto»ning yozuvi (parfiya) va tili (sug’d va baqtriya) yaqqol misol bo’la oladi.
Islom dini bag’rida vujudga kelgan tasavvuf ta’limoti tariqatlaridan tahsil olgan kishilar orasidan ulug’ namoyondalar ham yetishib chiqdiki, ular tasavvuf ta’limotidan uzoqlashmay qadimgi madaniyatimizning durdonalarini saqlashga va yangi madaniyat qirralarini rivojlantirishga munosib hissa qo’shdilar. Navoiyning fikricha, sufiy zahiron, hattoki, mamlakatga podshohlik qilish ham mumkin. Tarixdan ma’lumki, Amir Temur Baxouddin Naqshbandning xojagon tariqatining-ettinchi xalqasidagi piri komil-Amir Kulolning muridi bo’lgan. Z.M.Bobur ham Naqshbandiy bo’lgan, uning otasi bevosita Xoja Axrorning muridi edi.¹⁷
Tasavvuf ta’limotining shakllanishi va rivojlanish tarixi shuni ko’rsatdiki, islom ta’limoti arablar ishg’ol qilgan mamlakatlarda ijtimoiy hayotda vujudga kelgan qator muammolarga javob topish asosida namoyon bo’lgan. VIII- asrda paydo bo’lgan tasavvuf ta’limoti va tariqati turli xududlarda XV-XVI asrlargacha va undan keyingi davrlarda o’ziga xos rivojlangan va qaror topgan. Masalan, O’rta Osiyoda Xoja Ahmad Yassaviy, Sayyid Baxouddin Naqshband va Xoja Axror Valiy tariqatlari sunniy mazhab aholi orasida chuqur yoyilgan.