|
Zardushtiylik manbasi. AVESTO – 1) Hayot yo`riqnomasi deb nomlangan kitob; zardushtiylik diniga taalluqli adabiyotlarning umumiy nomi; 2) zardushtiylik dinining asosiy kitobi; 3) nasihatnoma, qonunlar to`plami, bilimlar majmuasi sifatida talqin qilinadigan tarixiy manba. Avesto-Turon, Xuroson, Ozarbayjon, Iroq, Eron, Kichik Osiyo halqlarining miloddan oldingi qad.davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam va odam to`g‘risidagi tasavvur, urf-odat va ma'naviy qadriyatlari haqida ma'lumot beruvchi asosiy manba. Zardushtning o`limidan keyin kitob holida jamlangan va «Avesto» – «O`rnatilgan, qat'iy qilib belgilangan qonun-qoidalar» deb nom olgan.
U mil.av. VII-VI asrlarda hozirgi O`zbekistonda Xorazi viloyati hududida yaratilgan. Bu kitob tarixiy voqealarni o`zida aks ettirgani uchun milliy g‘oyalarni asrab avylash, xalqni jipslashtirish, uni ma'naviy yuksaklikka da'vat etish, odamlar o`rtasida mehr oqibat tuyg‘ularini mustahkamlash va milliy an'analarni saqlab qolishda katta ahamiyat kasb etgan.Zardushtiylik dinining asosiy aqidalarini o`zida mujassam etgan bu kitob o`sha davrdagi ustuvor g‘oyalar, ma'budar sha'niga aytilgan madhiyalar, duolar ham o`z ifodasini topgan.
Aytish kerakki, Avesto faqat diniy ibodat, urf-odatlar bayoni emas, axloqiy, huquqiy, estetik qarashlar ifodasi hamdir. Kitob holiga keltirilgan Avestoning Zardusht davridagi dastlabki nushasi 12 ming qoramol terisiga 30 mirza tomonidan 3 yilda oltin harflar bilan yozilgani ma'lum. Bu - o`sha davrda kalligrafiya, kitobni bezash, turli naqsh va rasmlar chizish san'ati, mutolaa madaniyati juda yuqori bo`lganidan dalolat beradi.
Bu qadimiy yozma manba bizgacha to`liq holda etib kelmagan. Avesto haqida Abu Rayhon Beruniy (vaf. 1048 y.) shunday yozadi: «Yilnoma kitoblarida bunday deyilgan: podshoh Doro ibn Doro xazinasida [Abistoning] 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o`ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun o`sha vaqtda Abistoning beshdan uchi yo`qolib ketdi».
Avestoning Aleksandr Makedonskiy tomonidan Gretsiyaga olib ketilgani, zarur joylarini tarjima ettirib, qolganini kuydirtirib yuborgani, 12 ming qoramol terisidagi tillo matn haqida (at-Tabariyda – 12000 pergament) keyingi davrlarda yaratilgan zardushtiylik adabiyotida («Bundahishn», «Shahrihoi Eron», «Dinkard»; IX asr, «Arda Viraf-namak»; IX asr, «Tansar xatlari», al-Mas'udiyning «Muruj az-zahab», «Fors-noma» va boshqalarda) ma'lumotlar bor. Bu asarlarda yunonlar otashxonalarni vayron qilganlari, ibodatxonalar boyliklarini talon-taroj etganlari, din arboblarini o`ldirib, asir olib ketganliklari haqida yoziladi. Hozir bizgacha etib kelgan Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining beshdan ikki qismi xolos. U «Avesto 30 «nask» edi, majusiylar (zardushtiylar) qo`lida 12 nask chamasi qoldi» deb yozgan.
Yozma manbalarga ko`ra, haqiqatan ham Avestoni mo`badlar avloddan-avlodga, og‘izdan-og‘izga olib o`tib, asrlar osha saqlaganlar. Buning sababi mo`badlar mag‘lub xalqlar (Yaqin va Sharq xalqlari) yozuvini harom hisoblab, muqaddas habarni unda ifodalashga uzoq vaqt jur'at etmaganlar. Dastavval (mil. I yoki II asrlarida), Arshakiylar davrida Avesto qismlarini to`plash boshlangan. Keyinchalik Sosoniy Ardasher Popakon (227-243) davrida, ayniqsa, Shopur (243-273) davrida astrologiya, tabobat, riyoziyot va falsafaga oid qismlari yozib olinib, hamma qismlari tartibga keltirilgan, so`ng bu asosiy matn to`ldirib borilgan. Avestoning ana shu to`ldirilgan nusxasining ikki to`liq qo`lyozmasi Hindistonda saqlanadi – biri Mumbayda zardushtiylarning madaniy markazi bo`lmish Koma nomidagi institutda, ikkinchisi – Kalkuttadagi davlat kutubxonasida. Avestoning «Yasna» kitobida bayon etilishicha, Zardushtning vatandoshlari unga ishonmay, uning ta'limotini qabul qilmaganlar. Zardusht vatanni tark etib, qo`shni davlatga ketadi, u erning malikasi Xutaosa va shoh Kavi Vishtaspaning xayrixohligiga erishadi. Ular Zardusht ta'limotini qabul qiladilar. Natijada qo`shni davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa g‘alaba qozonadi. Shundan so`ng bu ta'limot xalqlar o`rtasida keng tarqala boshlagan. Keyingi davr rivoyatiga ko`ra, Shoh Kavi Vishtaspa farmoni bilan Avesto kitobi o`n ikki ming mol terisiga yozib olinib, otashkadaga topshirilgan. Avestoning tarkibiy qismlari. Avesto zardushtiylik muqaddas kitoblarining majmuidir. U – murakkab to`plam. Avestoning saqlanib qolgan to`rtta kitobidan birinchisining nomi «Videvdat» (vi-daevodatam – «Devlarga qarshi qonun») deb ataladi. Ushbu kitob Avestoning saqlanib qolgan kitoblari orasida eng mukammali hisoblanadi. U yigirma ikki bob bo`lib, boblari fragard deb nomlangan. Fragardlarning ma'nosi, vazifasi, uslubiy tuzilishi turlicha: birinchi fragard – odamlar yashaydigan barcha yurtlarni Axura-Mazda qanday yaratgani to`g‘risida bo`lib, ular orasida Xorazm, Sug‘d, Marg‘iyona, Baxdi (Balx) va boshqalar bor; ikkinchi fragardda Jamshid podsholigi – kasallik, o`lim, azob-uqubatlar bo`lmagan zamon haqida, ya'ni insoniyatning oltin asri haqida gap boradi; uchinchi fragard dehqonchilikning savobli sharofatlari va h.k. haqida. Shuningdek, Videvdatning boshqa fragardlaridan Zardusht bilan Axura-Mazdaning savol-javoblari va muloqotlari ham o`rin olgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
