Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

4-MAVZU. BORLIQ – FALSAFANING FUNDAMENTAL KATEGORIYASI 

 

 

 

  

  

58  

 

jism  sifatidagi  evolyusiyasini  esa  nafaqat  tog‘  jinslari  yoki  qit’alar  tarixi,  balki  minerallar,  foydali 

qazilmalar, keyinroq esa, oliy shakllar darajasigacha rivojlangan jonli mavjudodlarning paydo bo‘lishi 

ham tasdiqlaydi.  

4.  Substansiya  tushunchasining  mohiyati. 

Falsafa  tarixida  o‘zining  mavjudligi  uchun  o‘zidan 

boshqa hech narsaga muhtoj bo‘lmagan birinchi asosni ifodalash uchun «substansiya» (lot. 

 

«substantia»  –  «mohiyat»,  «asos»)  kategoriyasi  qo‘llaniladi. 

Ilk  falsafiy  yo‘nalishlarning  vakillari 

barcha  narsalar asosini tashkil etuvchi  moddani  birinchi  asos sifatida tushunganlar. Odatda, bunday 

asos  sifatida  o‘sha  davrda  umumiy  e’tirof  etilgan  birinchi  stixiyalar:  er,suv,  havo,  olov  yoki  fikriy 

konstruksiyalar, «birinchi g‘ishtlar»  – apeyron, atomlar qaralgan. «Avesto»da birlamchi substansiya 

olov  deb  atalgan.  Keyinchalik

 

substansiya kategoriyasi o‘zgarmas, nisbatan barqaror va hech  narsa 

bilan bog‘liq

 

bo‘lmagan holda mavjud o‘ta keng asosga aylandi. Inson idrok etadigan dunyoning

 

butun 

rang-barangligi  va  o‘zgaruvchanligi  substansiya  bilan  bog‘lana  boshladi.Bunday  asoslar  sifatida 

falsafada asosan materiya, Xudo, ong, g‘oya, flogiston,

 

efir va shu kabilar amal qilgan.

 

Substansiya 

g‘oyasidan turli falsafiy ta’limotlar dunyoning birligi va uning kelib chiqishi haqidagi masalaga o‘zlari 

qanday javob berishiga qarab har xil foydalanadilar.

 

 

Monizm 

(yunon. «monos» – «bitta», «yagona») dunyoning narsalar va hodisalar rang-barangligi bir 

substansiyadan iborat degan ta’limot

. Dunyoning kelib

 

chiqishi  va  mohiyati  haqidagi  hozirgi  ilmiy 

tasavvurlar,  shuningdek,  birinchi

 

asos  muammosiga  nisbatan  falsafa  tarixidagi  eng  salmoqli 

yondashuvlar kurashi

 

nuqtai nazaridan substansiya tabiatini tushunishga nisbatan ancha keng tarqalgan

 

ikki yondashuv – materialis tik va idealistik monizmni qayd etish lozim.