Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq


Falsafa tarixida harakat haqidagi tasavvurlar



Download 7,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet98/596
Sana01.01.2022
Hajmi7,04 Mb.
#299388
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   596
Bog'liq
904c905561308df8123e757d91daf0b330868b1d

  

 

Falsafa tarixida harakat haqidagi tasavvurlar

. Harakatni dialektik tushunish kurtaklariga Geraklit 

asarlaridayoq  duch  kelamiz.  U  olovni  barcha  o‘zgarishlar  substansiyasi  sifatida  tavsiflab,  birinchi 

moddiy asos doimo o‘zi bilan birga, ayni vaqtda, doimiy o‘zgarish holatida bo‘lishi haqidagi fikrni 

sodda obrazli shaklda ifodalagan. Geraklit harakatni miqdor jihatidan joydan-joyga ko‘chish sifatida 

emas, balki uzlukli va uzluksiz, barqaror va o‘zgaruvchan narsa va jarayonlarning o‘zaro nisbati nuqtai 

nazaridan  tushuntirishga  harakat  qilgan.  Antik  davrdayoq  Geraklit,  undan  keyin  Epikur  har  qanday 

harakat  manbaini  ichki  jarayonlarning  qarama-qarshiligidan  topgan.  Ayni  shu  antik  davrda 

tushunchalar mantig‘ida harakat jarayonini mantiqiy dalillar yordamida tushunib etish bilan bog‘liq 

qiyinchiliklar  qadimgi  faylasuf  Zenonni  mashhur  aporiyalarni  ta’riflashiga  turtki  berdi. 

Aporiya  – 

muhokamalardagi  ziddiyat  tufayli  hal  etib  bo‘lmaydigan  yoki  hal  etilishi  mushkul

 

bo‘lgan  holat, 



mantiqiy  qiyinchilik,  muammo. 

Zenonning  «Axilles  va  toshbaqa»,  «Uchayotgan  kamon  o‘qi»  kabi 

aporiyalari, hissiy tasavvurlarga zid o‘laroq, harakat materiyaning atributi ekanligiga shubhalanishga 

majbur qilgan. «Axilles va toshbaqa» aporiyasi mazmuniga ko‘ra, chopqir Axilles hayvonot olamining 

eng  uquvsiz  yuguruvchisi  toshbaqani  quvib  boradi,  deb  faraz  qilinadi.  Bundan  Zenon  Axilles  hech 

qachon toshbaqaga eta olmaydi, degan mantiqiy xulosa chiqaradi. Zenon bu aporiyasida quyidagicha 

fikr yuritadi: «Biror odam A nuqtadan V nuqtaga borishi lozim bo‘lsin. U V nuqtaga eta oladimi?» 

Zenon bu savolga yo‘q, deb javob qiladi. Chunki A nuqtadan V nuqtaga qarab yo‘l olgan odam, avvalo, 

shu masofaning teng yarmidan o‘tishi zarur. Bu masofaning teng yarmiga etishiuchun esa, shu yarim 

masofaning  yana  yarmini  o‘tishi  zarur.  Yarim  masofaning  yarmiga  etishi  uchun  esa,  qolgan 

masofaning  yarmidan  o‘tishiga  to‘g‘ri  keladi.  Xullas,  oraliq  masofa  cheksiz  miqdordagi  yarim 

bo‘laklarga bo‘linib ketadi. Cheksiz yarim bo‘laklarni bosib o‘tish uchun esa cheksiz vaqt lozim.  

Hech kim cheksiz vaqt yashay olmaydi. Shunday ekan, hech qachon u A nuqtadan V nuqtaga etib bora 

olmaydi. Bularning hammasi harakat jarayonini formal-mantiqiy tavsiflash mushkulligini ko‘rsatadi. 

Ayrim faylasuflar Zenon aporiyalarini rad etish uchun sezgi organlariga suyanganlarida, bunda ham 

ancha  asosli  e’tirozlar  topilgan.  Sezgi  harakatni  «ko‘rishi»  qadimgi  falsafa  vakillari  –  eleatlar 

tomonidan tan olingan, lekin aql uni «tushunish»ni xohlashi va tushuna olmasligi qayd etilgan. Aql 

mohiyatni,  sezgilar  esa  hodisalar  va  ko‘z  ilg‘aydigan  narsalarni  o‘rganishini  hisobga  olsak,eleatlar 

mantig‘iga ko‘ra, aynan mohiyatda harakat mavjud emas. Zenon harakatni ziddiyatsiz tarzda tavsiflash 

mumkin  emasligini  ko‘rsata  olgani  e’tirof  etilgan.  Binobarin,  harakat  qaramaqarshilik  demakdir. 

Zenon aporiyalarining alohida qimmati shundaki, ular amalda  mavjud qaramaqarshiliklarni ko‘rsata 

olgan.  Balki,  shuning  uchun  bo‘lsa  kerak,  ko‘plab  qadimgi  manbalarda  Zenon  dialektika  asoschisi 

sifatida qayd etiladi. Zenon o‘zi asarlarini Parmenidning «Hamma narsa bir» degan shiorini «Hamma 

narsa  ko‘pdir»  degan  qarama-qarshi  yondashuvdan  himoya  qilish  uchun  yozganini 

ta’kidlagan.Harakatni  o‘rganishning  muhimligini  barcha  faylasuflar  teran  anglagan.  Aristotel 

harakatni  bilmaslik  sabablarni  bilmaslikka  olib  keladi,  deb  hisoblagan  va  borliqning  turlari  qancha 

bo‘lsa,  harakat  va  o‘zgarishlarning  turlari  ham  shuncha,  deb  qayd  etgan.  Uning  fikricha,  «Miqdor 

uchun ko‘payish va kamayish, sifat uchun – o‘zgarish, makon uchun – ko‘chib yurish, mohiyat uchun 

–  vujudga  kelish  va  yo‘q  bo‘lish  mavjud»

12

.  Harakatning  vujudga  kelish,  yo‘q  bo‘lish,  o‘zgarish, 



                                                

12

 Аристотель. Органон. –М.: 1990 г. с. 159Аристотель. Органон. –М.: 1990 г. с. 159



 

3

 



Forobiy // Falsafa qomusiy lug’at. –Т.: «Sharq», 2005 й. 431-b

.

 



 



Download 7,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   596




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish