Ijtimoiy siyosat

6.1.1-rasm. BMT yondashuvi bo„yicha farovonlik omillari.
102
 
Farovonlikning umumiy jihatlari BMT tomonidan berilgan ta‘rifda 
ifodalangan: ―Farovonlik – quyidagi elementlardan tashkil topgan 
tizimdir: salomatlik, jumladan demografik sharoitlar, oziq-ovqat, kiyim-
kechak, iste‘mol va jamg‗arish fondlari; mehnat, bandlik va mehnatni 
tashkil qilish sharoitlari; ta‘lim, jumladan savodxonlik darajasi; uy-joy; 
ijtimoiy ta‘minot; inson erkinliklari‖.
103
Aholi farovonligini oshirish ikki masalani hal etish imkonini beradi: 
resurslardan samarali foydalangan holda aholi ehtiyojlarini maksimal 
darajada qondirish va jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy adolatni ta‘minlash. 
Bu ko‗p jihatdan farovonlikni ta‘minlash omillariga bog‗liqdir. Aholi 
farovonligiga ta‘sir qiluvchi omillarni shakllanish sohasi, ta‘sir xarakteri, 
ta‘sir yo‗nalishi, o‗lchash imkoniyati, bog‗liqlik shakllariga ko‗ra 
tasiniflash mumkin (6.1.1-jadval). 
6.1.1-jadval 
Aholi farovonligining oshish omillari tasnifi. 
Tasnif 
ko„rsatkichi 
Omil nomi 
Tavsifi 
Shakllanish 
sohasiga 
bo‗yicha 
Iqtisodiy 
Ishlab chiqarishning rivojlanganlik darajasi, 
iqtisodiy o‗sish darajasi, resurslar taqsimoti 
xarakteri, 
aholi 
daromadlari 
darajasi, 
101
V.Pareto. Manual of Political Economy, 1906 
102
 
https://www.un.org/en/index.html
 манба асосида тайѐрланди. 
103
https://www.un.org/en/index.html 
Farovonlik 
Iqtisodiy 
Ma‘naviy 
Ijtimoiy 
Ekologik 
Psixologik 
Siyosiy 

---

161 
inflyatsiya darajasi. 
Ijtimoiy 
Jamiyatning ijtimoiy tarkibi, aholining milliy 
xususiyatlari, iste‘mol tarkibi. 
Demografik 
Aholi soni, jins va yosh tarkibi, oilalar soni va 
tarkibi 
Ilmiy-
texnikaviy va 
innovatsion 
Fan-texnika yutuqlari, rivojlanish darajasi, 
ilmiy-tadqiqot ishlari soni, hajmi, amaliyotga 
joriy qilinish darajasi, innovatsiyalar va 
informatsion texnologiyalardan foydalanish 
ko‗lami va darajasi. 
Siyosiy 
Davlatning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
siyosati 
xarakteri, davlatning ijtimoiy soha xarajatlari 
tarkibi va hajmi. 
Ekologik 
Atrof-muhitni ifloslanishi darajasi, tabiatdan 
foydalanish 
mexanizmining 
amal 
qilish 
xarakteri, atrof-muhit muhofazasi holati va uni 
ta‘minlash darajasi.
Tabiiy-
geografik 
holati 
va 
iqlimi 
Hududiy 
joylashuvning 
tabiiy-geografik 
xususiyatlari, 
tabiiy 
resurslar 
bilan 
ta‘minlanganlik darajasi, geosiyosiy joylashuv 
xususiyatlari, iqlimiy xususiyatlar. 
Ta‘sir xarakteri 
bo‗yicha 
To‗g‗ri 
Daromadlar darajasi, ishlab chiqarish, xizmat 
ko‗rsatishning darajasi va hajmi, daromadlar 
taqsimlanishi 
xususiyatlari, 
davlatning 
ijtimoiy-iqtisodiy siyosati. 
Egri 
Iste‘mol afzalliklari. 
Ta‘sir 
yo‗nalishi 
bo‗yicha
Ishlab 
chiqarish 
Ishlab chiqarish va xizmat ko‗rsatishning 
rivojlanganganlik darajasi. 
Iste‘mol 
Iste‘molchilar 
soni 
va 
xususiyatlari, 
daromadlar darajasi. 
O‗lchash 
imkoniyati 
bo‗yicha 
Miqdor 
Daromadlar 
darajasi, 
demografik 
ko‗rsatkichlar, ishlab chiqarish va xizmat 
ko‗rsatish hajmi, narxlar darajasi. 
Sifat 
Jamiyatning 
ijtimoiy 
tarkibi, 
davlatning 
ijtimoiy-iqtisodiy siyosati, ishlab chiqarish 
omillari holati. 
Bog‗liqlik 
shakli bo‗yicha 
To‗g‗ri 
Daromadlar darajasi, mehnat unumdorligi, 
bandlik darajasi, daromadlar taqsimotining 
adolatlilik darajasi, sog‗liqni saqlash qamrovi 
darajasi, ta‘lim sifati va qamrovi, informatsion 
texnologiyalarning rivojlanganlik darajasi 
Teskari 
Aholining 
ijtimoiy-iqtisodiy 
tengsizligi, 
inflyatsiya, ishsizlik darajasi. 

---

162 
Ushbu omillar tahlili asosida aholi farovonligini tavsiflovchi 
ko‗rsatkichlar tizimini aniqlash mumkin. Ushbu omillar bog‗liqligi 
nuqtai nazaridan tizimli bir ko‗rsatkichga birlashtirilishi lozim. Jahon 
mamlakatlarida 
aholi 
farovonligini 
o‗lchash 
metodologiyasini 
umumlashtirish va yagona andozaga keltirish borasida Birlashgan 
Millatlar tashkiloti (BMT) va Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot 
tashkilotlari (IHTT) tomonidan ko‗rsatkichlar tizimi ishlab chiqilgan. 
BMT metodologiyasi bo‗yicha aholi farovonligini o‗lchashda inson 
taraqqiyoti indeksidan foydalaniladi (Human Development Index-HDI). 
Ushbu ko‗rsatkich BMTning Inson taraqqiyoti masalalari bo‗limi 
tomonidan BMTning riojlanish dasturi doirasida ishlab chiqilgan bo‗lib, 
1990 yilda pokistonlik iqtisodchi Mahbub ul Haq tomonidan 
takomillashtirilgan, uning taklifi bilan farovonlikni o‗lchashda markaziy 
ob‘ekt sifatida daromadlar darajasi va xususiyatlaridan inson taraqqiyoti 
indeksiga o‗tish amalga oshirilgan.
104