Ijtimoiy-iqtisodiy

2.3. Inflyatsiyani targetlash siyosati dunyo mamlakatlari misolida…

Jahon amaliyotida inflyatsion targetlash siyosatini qoʼllash boʼyicha toʼplangan tajribalar shuni koʼrsatadiki, ushbu strategiyadan foydalangan markaziy banklar inflyatsiyaning ichki va tashqi omillariga yetarlicha elastik va operativ tarzda javob qaytarish hamda uzoq muddatli iqtisodiy oʼsishni taʼminlash uchun shart-sharoit yaratish imkoniga ega boʼladi. Koʼp hollarda markaziy bank inflyatsiyani targetlash shartlariga zid boʼlgan moslashuvchan choralarni koʼrishga majbur boʼladi, bu esa oʼz navbatida oʼzgaruvchan lokal va global iqtisodiy sharoitlarda ushbu rejimni takomillashtirish zaruratini taqozo qiladi. Shu munosabat bilan bir qator xorijiy va mahalliy iqtisodchilarning tadqiqotlarida nazariy jihatdan inflyatsiyani targetlash rejimi uni tartibga solishning boshqa uslublaridan ustunligi hali amaliy tasdigʼini topgani ham, rad etilgani ham yoʼq, negaki inflyatsiyaga qarshi siyosatning har qanday uslubining samaradorligi borasida haligacha umumeʼtirof etilgan yagona toʼxtam mavjud emas. Shu nuqtai nazardan ushbu muammoni hal etish boʼyicha oldinda keng koʼlamli tadqiqotlarni oʼtkazishning zarurligi namoyon boʼladi.

Inflyatsiyani targetlashning asosiy shartlari boʼlib, inflyatsiya past boʼlgan sharoitda iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishi, milliy valyutaning suzuvchi kursi rejimlari, ishonchli moliyaviy tizimning mavjudligi, jamoatchilikning pul-kredit siyosatiga ishonchi, markaziy bankning mustaqilligi, eng asosiysi esa pul-kredit siyosatining maqsad va vazifalarini roʼyobga chiqarishdir.

Targetlash maqsadiga erishishning muhim parametrlaridan biri maqsad koʼrsatkichlarining tebranishlar chegaralari (intervali) hisoblanadi. Maqsad intervali maqsad koʼrsatkichi doirasida tebranishi mumkin boʼlgan uning chegarasidir. Shu bilan birga, inflyatsiya darajasi qoʼzda tutilgan intervaldan oshib ketishi ehtimoli ham mavjud. Biroq mazkur vaziyatda Markaziy bank bu kabi oʼzgarishlarning sabablari va inflyatsiya darajasini oʼrnatilgan chegaralarga qaytarish muddati haqida jamoatchilikka izoh berishi va inflyatsiyani maqsad qoʼrsatkichlari tomon harakatlanishiga imkon beruvchi chora-tadbirlarni belgilab berishi lozim.

Odatda, narxlar barqarorligini taʼminlash Markaziy bankning foiz stavkalarini oʼzgartirish bilan amalga oshiriladi. Bunday vaziyatda banklar bir-birlariga qarz berishda belgilanadigan banklararo foiz stavkalari tartibga solinadi. Аgar inflyatsiya maqsad koʼrsatkichidan yuqori boʼlsa, unda banklar foiz stavkalarini koʼtaradi. Biroz vaqt oʼtgach, bu amal inflyatsiyaning pasayishiga olib kelishi mumkin. Аksincha, agar inflyatsiya darajasi maqsad koʼrsatkichidan pastroq boʼlsa, unda banklar foiz stavkalarini pasaytiradi. Shunday qilib, regulyator restriktiv yoki ekspansion pul-kredit siyosatini amalga oshiradi.

Inflyatsiyani targetlash qattiq va moslashuvchan usullarga koʼra farqlanadi. Inflyatsiyani qattiq targetlash doirasida Markaziy bank har qanday makroiqtisodiy sharoitda inflyatsiyaning belgilangan maqsad koʼrsatkichlariga erishish yuzasidan oʼz zimmasiga ulkan masʼuliyat oladi. Ushbu tizim iqtisodiy subʼektlarning Markaziy bank siyosatiga nisbatan ishonchini mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Rejimning kamchiligi, pul-kredit siyosati instrumentlarining tez-tez va sezilarli oʼzgarib turishi boʼlib, bu qisqa muddatda iqtisodiy oʼsish, ish bilan bandlik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning boshqa parametrlariga salbiy taʼsir koʼrsatadi. Moslashuvchan inflyatsion targetlash rejimi qisqa muddatda maqsaddan chetga chiqishga imkon beradi hamda inflyatsiyaga qarshi pul-kredit siyosatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish parametrlariga salbiy taʼsirini yumshatishga imkon beradi.

Quyida inflyatsiyani targetlash siyosatini qoʼllovchi mamlakatlarning unga oʼtishdan oldingi va keyingi inflyatsiya holati keltirilgan.

Jadval maʼlumotlaridan koʼrinib turibdiki, mazkur strategiyani oʼz iqtisodiyotiga joriy etgan mamlakatlarning deyarli barchasi ijobiy koʼrsatkichlarga erishgan.

Inflyatsiyani targetlash siyosatini qoʼllovchi mamlakatlarning unga oʼtishdan oldingi va hozirgi inflyatsiya holati.

1-jadval

№	Mamlakatlar	Inflyatsiyani targetlash siyosatiga o’tgan yili	Inflyatsiyani targetlash siyosatiga o’tish davrida inflyatsiya sur’atlari %	2016 yilga inflyatsiya ko’rsakichi %	2017 yilga inflyatsiya ko’rsakichi %	Pul-kredit siyosatining avvalgi maqsadli ko’rsakichi
Rivojlangan mamlakatlar
1	Yangi Zelandiya	1990	6,1	0,6	1,9	Yo’q
2	Kanada	1991	5,6	1,4	1,6	Yo’q
3	Buyuk Britaniya	1992	4,3	1	2,7	Almashuv kursi
4	Avstraliya	1993	1,8	1,2	2,0	Yo’q
5	Shvetsiya	1993	1.8	1,1	1,9	Almashuv kursi
6	Shvetsariya	2000	2,6	-0,4	0,5	Pul taklifi
7	Islandiya	2001	6,4	1,7	1,8	Almashuv kursi
8	Norvegiya	2001	3,0	3,5	1,9	Almashuv kursi
Rivojlanayotgan mamlakatlar
1	Chexiya	1997	8,6	0,6	2,4	Almashuv kursi va pul taklifi
2	Isroil	1997	9,0	-0,5	0,2	Almashuv kursi
3	Polsha	1998	7,3	-0,6	2,6	Almashuv kursi
4	Chili	1999	3.3	3,7	2,2	Almashuv kursi
5	JAR	2000	5,4	6,3	5,3	Pul taklifi
6	Janubiy Korea	1998	7,5	0,9	1,9	Pul taklifi
7	Meksika	2001	9	2,8	6	Pul taklifi
8	Fillipin orollari	2002	4.5	1,7	3	Almashuv kursi va pul taklifi

Manba: Jadval Roger (2010), Schmidt-Hebbel (2009), Monetary Bulletin 2007/2 (Bank of Iceland) materiallari asosida mualliflar tomonidan tuzilgan.
Inflyatsion targetlash muvaffaqiyatli qoʼllanilgan davlatlar sifatida Yangi Zelandiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Finlandiya, Shvetsiya, Аvstraliya va Ispaniya tilga olinadi. Аvstraliya, Finlandiya va Shvetsiyada Markaziy bank inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichini hukumatning qoʼllab-quvvatlash xususidagi roziligini olmasdan turib eʼlon qilgan.

Kanada va Yangi Zelandiyada maqsadli koʼrsatkichga erishish uchun 18 oylik muddatni belgilangan. Mazkur muddat tugagandan soʼng, inflyatsiyaning darajasini bosqichma-bosqich pasaytirish maqsadida, Yangi Zelandiyada yana 12 oylik, Kanadada – 18 oylik muddat belgilangan.

Belgilangan yangi muddatlar tugagandan soʼng har ikkala mamlakatda inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichini taʼminlashga muvaffaq boʼlindi va har ikkala mamlakatda yana besh yillik davrga inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichi belgilangan.

Аvstraliya, Finlandiyada inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichi aniq daraja sifatida olingan.

Kanada, Yangi Zelandiya, Shvetsiya, Buyuk Britaniyada inflyatsiya boʼyicha maqsadli koʼrsatkich yoʼlakcha sifatida belgilangan.

Qozogʼistonda inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichi oʼrta muddatli davrga moʼljallanganligi sababli, ekonometrik tahlil choraklik davrdagi maʼlumotlar tahlili asosida amalga oshirilmoqda.

Hozirgi davrda, Qozogʼistonda inflyatsion targetlash rejimi qoʼllanilayotganligi sababli milliy valyutaning almashuv kursi boʼyicha maqsadi koʼrsatkichlar belgilanmagan. Milliy valyuta-tenge erkin suzish rejimiga ega.

Jumladan, rivojlangan mamlakatlardan Kanada 1991 yilda targetlash siyosatiga oʼtishdan avval inflyatsiya darajasi 5,6 %ni koʼrsatgan, targetlash rejimini qoʼllashning natijasi oʼlaroq, bugungi kunda bu koʼrsatkich 1,6 %ga tushirilgan. Birlashgan qirollikda esa 1992 yilda 4,3 % boʼlgan boʼlsa, keyingi yillarda 1,0 %ga tushgan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, jumladan, Chexiyada inflyatsion targetlashni koʼllashdan avval 8,6 % boʼlgan boʼlsa, bugungi kunda 2,4 %ga tushgan. Isroilda dastlab 9,0 % boʼlgan boʼlsa, keyingi yillarda 0,2 %ni tashkil qilgan. Polьsha mazkur rejimni 1998 yil qabul qilishidan oldin qadrsizlanish darajasi 7,3 % boʼlgan, samarali qoʼllash natijasida uni 2,6 %ga tushirishga muvaffaq boʼlgan.

Umuman olganda, inflyatsion targetlash siyosatini qabul qilgan mamlakatlarda inflyatsiya darajasi yetarlicha past darajada va barqaror ekanligi maʼlum boʼldi.

Moʼtadil inflyatsiya iqtisodiyotda maʼlum zahiralarning mavjudligi sharoitida iqtisodiy rivojlanishni ragʼbatlantirishi hamda tovar va pul bozori oʼrtasida bahoning belgilanishi yordamida muvozanatni saqlashi mumkin. Narxlarning nazorat qilib boʼlmaydigan oʼsishi esa hattoki, rivojlangan mamlakatlarda ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Uzoq muddatli iqtisodiy siyosat kontseptsiyasiga tayangan va moʼtadil inflyatsiya darajasini saqlab kolishga (yiliga 2-3 %) yoʼnaltirilgan inflyatsiyani targetlash siyosati, suzuvchi valyuta kursi rejimi bilan birgalikda, bir qator mamlakatlarda, xususan, rivojlangan davlatlarda, iqtisodiy dinamikani yaxshilashga imkon berdi.

Rivojlanayotgan mamlakatlarda oraliq targetlash rejimini qoʼllash oʼz ichiga valyuta kursini tartibga solish boʼyicha chora-tadbirlarni olgan boʼlib, ushbu mamlakatlarda toʼliq targetlash rejimiga oʼtishning zarur bosqichiga aylandi, chunki ularning rivojlanishi tashqi omillarga, yaʼni xorijiy kapital oqimi dinamikasiga bogʼliqdir. Markaziy bankning ichki valyuta bozoriga haddan ziyod faol aralashuvi iqtisodiy subʼektlarning notoʼgʼri strategiya ishlab chiqishiga olib keladi va ularning notoʼgʼri investitsion qarorlar qabul qilinishiga sabab boʼlishi mumkin. Bunday mamlakatlar uchun eng maqbul yechim iqtisodiy vaziyat va mamlakatning ochiqlik darajasiga mos boʼlgan, ammo valyuta interventsiyalarining faqatgina pul-kredit siyosati yordamchi vositasi sifatida koʼllanilishi sharti ostida valyuta siyosatini amalga oshirish hisoblanadi.

Rivojlanayotgan bir qator mamlakatlarning inflyatsiyani toʼliq targetlash rejimini qoʼllash yuzasidan erishgan natijalari, afsuski, inflyatsiyani tartibga solishning universal uslubi ekanligini tasdiqlashga imkon bermaydi. Iqtisodiyotning xalqaro kapital oqimlari dinamikasiga yuqori darajada taʼsirchanligi natijasida yuzaga kelgan zaif moliyaviy sektor va moliya institutlari, iqtisodiy subʼektlarning hukumat chora-tadbirlariga ishonchsizligi, iqtisodiyotning dollarlashuvi, makroiqtisodiy va moliyaviy beqarorlik sezilarli darajada boʼlgan bu mamlakatlarda inflyatsiyani tartibga solish jarayonini murakkablashtirdi. Koʼpgina mamlakatlarda inflyatsiyani targetlash rejimiga oʼtilgandan soʼng makroiqtisodiy koʼrsatkichlarning sezilarli darajada yaxshilanganligiga qaramasdan, ushbu jarayonning davomiyligi, rejimni amalga oshirishning dastlabki bosqichlarida muqarrar xarajatlar, rivojlanayotgan mamlakatlar inflyatsiyani targetlash siyosati samaradorligini shubha ostiga qoʼymoqda.

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida, xattoki, rivojlangan mamlakatlarda ham inflyatsiyani targetlash samaradorligi sezilarli darajada pasayganligi maʼlum boʼldi. Markaziy bankning bozor mexanizmlariga taʼsir koʼrsatish qobiliyati inflyatsiyani muvaffaqiyatli targetlashning asosiy shartlaridan biri ekanligini eʼtiborga olgan holda, koʼpchilik rivojlangan mamlakatlar moliya tizimini yanada rivojlantirish boʼyicha chora-tadbirlar kabul kildi. Yaxshi ishlab chiqilgan moliyaviy tizim bank foiz stavkasining transmission mexanizm vositasi orqali iqtisodiyotga samarali taʼsir koʼrsatish imkonini berdi. Biroq inqiroz koʼrsatganidek, pul-kredit sohalari va iqtisodiyotning real sektori oʼrtasida bogʼlovchi vosita hisoblanmish transmission mexanizmning buzilishi foiz stavkalarining real sektorga taʼsirchanligi kamayishiga olib keldi.

Koʼpgina mamlakatlar inqirozdan keyingi davrda ushbu rejimni qoʼllashni davom ettirishiga qaramasdan, hukumatlar global moliyaviy tizimning tizimli tahlikalarini hisobga olgan holda inflyatsiyaga taʼsir qilish boʼyicha vositalarni takomillashtirish zarurligini eʼtirof etdi. Rivojlangan davlatlarning markaziy banklari oʼrtasida milliy iqtisodiyotda narxlar va moliyaviy barqarorlikni saqlash ikki mustaqil va teng maqsadlar deb eʼtirof etila boshladi. Buning sababi, inqiroz namoyon qilganidek, inflyatsiyani targetlash global moliyaviy beqarorlikka toʼgʼridan-toʼgʼri taʼsir qilmaydi, bu esa oʼz navbatida, markaziy banklardan, masalan, “makroprudentsial siyosat” kabi moliyaviy barqarorlikni saqlashga qaratilgan qoʼshimcha choralarini izlashni talab etadi.

Umuman olganda, pul-kredit siyosatini qoʼllash boʼyicha jahon tajribasi iqtisodiyotning uzoq muddatli oʼsishiga qulay shart-sharoitlar yaratish uchun narxlar barqarorligiga qaratilishini tasdiqlaydi. Shu munosabat bilan Markaziy bank tomonidan amalga oshirilishi rejalashtirilgan pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi inflyatsiya surʼatlarini bosqichma-bosqich pasaytirishdir.

Inflyatsiyani maqsadli yoʼnalishlarini tanlashda nazariy jihatdan olib qaraganda inflyatsiyaning nol darajasi bilan mos tushuvchi “narxlar barqarorligi” kategoriyasini aniqlash muammosi vujudga keladi. Аmaliyotda isteʼmol narxlari doimo oz boʼlsada (masalan, 2% ga) koʼtarilib turadi. Maqsadli yoʼnalish doirasida isteʼmol narxlari pasaytirish (masalan, 1% ga) yech anday ahamiyatli imkoniyatlarni bermaydi, faqatgina unga ilingan xarajatlar ajmi koʼpayadi. Targetlashning muhim omili inflyatsiyaning maqsadli yoʼnalishlarining tebranish chegaralarining mavjudligidir. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan guvohlik beradiki, maqsadli yoʼnalishlarning eng maqbul chegaralari inflyatsiya darajasini mamlakatda 1% dan oshmasligidir. Inflyatsiya surʼatlarini bunday darajada ushlab turilishiga maqbul holat ekanligiga sabab, ularda qisqa muddatli tebranishlarga dosh bera olish qobiliyatining yuqoriligidir. Inflyatsiya darajalari maqsadli yoʼnalishlari chegaralarining kengayib borishi esa bozor ishtirokchilari tomonidan inflyatsiyani barqarorlashtirish siyosatini olib borishda ishonchning yetishmasligi kabi salbiy holatlar bilan kuzatiladi. Inflyatsiyani targetlash vaqtinchalik chegaralari mamlakatdagi inflyatsiya surʼatlariga bogʼliq boʼladi. Аvvaliga, (Yangi Zelandiya va Kanada) inflyatsiya darajalari maqsadli yoʼnalishlariga erishish muddati 18 oy deb belgilangan edi. Keyinchalik, bu muddat 12-18 oyga, keyinroq inflyatsiyani targetlashning oʼrta muddatli holatiga toʼgʼri keluvchi 5 yillik muddatga oʼzgartirilgan edi. Bugungi kunga kelib deyarli 28 ta mamlakat oʼzlarining pul – kredit siyosatlarida inflyatsiyani targetlash siyosatidan foydalanib kelmoqdalar. Ulardan 8 tasi rivojlangan, qolganlari esa rivojlanayotgan hamda oʼtish davridagi davlatlardir. Inflyatsiyani targetlash siyosatini olib borishda oʼtgan yillardagi mamlakatning iqtisodiy holati haqidagi axborotlar va ularning tahlili juda muhim hhisoblanadi. Chunki, ular iqtisodiy-matematik modellarni qoʼllagan holda muhim iqtisodiy koʼrsatkichlar oʼrtasidagi aniq bogʼlilikni koʼrsatib berishga xizmat qiladi. Koʼrsatkichlarni talil qilish doirasi, eng avvalo, mamlakat iqtisodiyotini qanchalar keng qamrovliligiga, hamda mavsumiy tebranishlarni hisobga olmagan holda quyidagi koʼrsatkichlarga bogʼliq boʼladi:

Real YaIM;

YaIM deflyatori;

Isteʼmol narxlar indeksi;

Sanoat ishlab chiqarishning hajmi;

Ishsizlik darajasi; ulgurji narxlar;

Keng qamrovli pul massasi (M2-M4);

Pul massasi (cheklangan doirada) (M0-M1);

Markaziy bank hisob (bazaviy) stavkasi;

Qisa va uzoq muddatli foiz stavkalari;

Hukumat qimmatli qogʼozlari kursi.
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) ga

aʼzo mamlakatlarda inflyatsiyaning oʼrtacha surʼatlari

(2-jadval)

		Targetlash siyosatigacha			Targetlash siyoatidan so’ng
Inflyatsion targetlash siyosatini qo’llayotgan (IHTT) (10ta)
		O’rtacha	O’rtacha og’ish		O’rtacha	O’rtacha og’ish
		9.21	7.22		3.22	2.03
Inflyatsion targetlash siyosatini qo’llamayotgan (IHTT) (16 ta)					5.22	2.73
		7.72	5.09

Manba: Mualliflar tomonidan Walsh. Journal asosida tuzilgan.
Yuqoridagi maʼlumotlarga koʼra, shuni aytish mumkinki, inflyatsiyani targetlash rejimini qoʼllaydigan iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga aʼzo mamlakatlarda inflyatsiyani oʼrtacha yillik surʼatlari 9.21 % ni tashkil qilgan boʼlsa, inflyatsiyani targetlash siyosatini qoʼllay boshlaganlaridan soʼng ushbu koʼrsatkich sezilarli darajada kamayganligini, yaʼni 3.22% ni tashkil qilayotganini koʼrishimiz mumkin boʼladi. Bu esa, oʼz navbatida amaliyotga joriy qilingan rejimni naqadar samarali ekanligini koʼrsatadi. Shuningdek, tahlil natijasida inflyatsiyani targetlash rejimini qoʼllamaydigan davlatlarda ham inflyatsiya yillik surʼatlari kamayib borish tendentsiyasiga ega boʼlgan. Bu koʼrsatkich 1990 yillarda 7.72% ni tashkil qilgan boʼlsa, bugungi kunda ushbu koʼrsatkich darajasi 5.22% gacha tushgan. Lekin, kamayish darajasidagi farq inflyatsiyani targetlash rejimni qoʼllayotgan davlatlar inflyatsiya surʼatlaridagi kabi katta emas.

XVF ekspertlarining fikriga koʼra, inflyatsion targetlashdan pul-kredit siyosatining indikatori sifatida foydalanish uchun ikkita sharoit mavjud boʼlishi lozim. Birinchidan, Markaziy bank mustaqil pul-kredit siyosatini amalga oshirish imkoniyatiga ega boʼlishi lozim. Markaziy bank hukumat maqbul deb hisoblagan inflyatsiya darajasiga erishish uchun monetar instrumentlarni erkin tanlash huquqiga ega boʼlishi lozim. Mamlakatda byudjet-soliq siyosatining talablari pul-kredit siyosatini ishlab chiqishda ustuvor yoʼnalishlar sifatida inobatga olinmasligi lozim. Boshqacha qilib aytganda, mamlakatda «byudjet gegemonligi» tushunchasi mavjud boʼlmasligi lozim.

Ikkinchidan, inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichi indikator sifatida tanlab olinishi uchun ish haqining oʼsishi, aholi bandligi darajasi va almashuv kursi boʼyicha maqsadli koʼrsatkichlar belgilanmasligi lozim. Buning sababi shundaki, milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan kursining belgilanishi Markaziy bankni, oʼzining pul-kredit siyosatini, ana shu koʼrsatkichni bajarish uchun moslashtirishga majbur qiladi. Bu esa, oʼz navbatida, Markaziy bankka inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichini taʼminlash uchun monetar instrumentlardan erkin va toʼliq foydalanish imkonini bermaydi. Natijada, pul-kredit siyosatining taktik maqsadlarining mazmunida ikki yoqlamalik, qarama-qarshilik yuzaga keladi.