Ijtimoiy-iqtisodiy

1.2. Inflyatsiya iqtisodiy kategoriya. Uning mohiyati va sabablari.
Iqtisodiy hodisa sifatida inflyatsiya azaldan mavjud bo'lgan. U pulning paydo bo'lishi bilan paydo bo'lgan, uning ishlashi bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan deb hisoblashadi.

"Inflyatsiya" atamasi (lotincha” inflation”) shishish, ko’pchish, ko’tarilishni anglatadi. Darhaqiqat, davlat sarf-xarajatlarini (masalan, urushlar, inqiloblar davrida o'ta iqtisodiy rivojlanish davrida) qog'oz pul muomalasi yordamida banknotalarni metallga almashtirishni to'xtatish bilan moliyalashtirish pul muomalasining "shishishiga" olib keldi.

Inflyatsiyaning turli xil ta'riflari mavjud:

Inflyatsiya - bu pul birligining qadrsizlanishi, uning sotib olish qobiliyatining pasayishi.

Inflyatsiya - bu talablarning foydasiga ko'pchilik bozorlarda uzoq muddatli muvozanatdan kelib chiqadigan mamlakatda narxlarning umumiy darajasining o'sishi.

Inflyatsiya - takror ishlab chiqarish muvozanati natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy hodisa.

Inflyatsiya bir qator sabablarga ko'ra ijtimoiy ishlab chiqarish nomutanosibligini oshirishga olib keladigan va narxlarning yuqoriligiga ta'sir ko'rsatadigan multifaktorial hodisa.

Shuni ta'kidlash kerakki, inflyatsiyaning qancha ta'riflaridan qat'i nazar, ularning hech biri iqtisodiy hayotning hodisasi sifatida inflyatsiyaning butun tarkibini qamrab ololmaydi. Ular faqat uning xususiyatlarini aks ettiradi.

Inflyatsiyaning eng umumiy, an'anaviy ta'rifi – mamlakatda muomalada yurgan qog’oz pul miqdorining xo’jalik muomalasi ehtiyojlaridan ortiq darajada oshib ketishi. Natijada bu pul birligining qadrsizlanishiga va shunga muvofiq ravishda tovar narxlarining o'sishiga olib keladi.Bu bozor iqtisodiyotining turli sohalarida takror ishlab chiqarishdagi nomutanosibliklar natijasida yuzaga keladigan murakkab ijtimoiy hodisa. Inflyatsiya dunyoning ko'plab mamlakatlarida zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning eng dolzarb muammolaridan biridir.

Pul sohasining holatidan qat'i nazar, tovarlarga narxlar mehnat unumdorligi dinamikasining o'zgarishi, tsikl va mavsumiy tebranishlar, takror ishlab chiqarish tizimidagi tarkibiy siljishlar, bozor monopollashuvi, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, yangi soliq stavkalarini joriy etish hisobiga ko'tarilishi mumkin. Pul birligining qadrsizlanishi va qayta baholanishi, bozor kon'yunkturasining o'zgarishi, tashqi iqtisodiy aloqalarga ta'siri, tabiiy ofatlar va boshqalar sabab bo’lishi mumkin.

Bunday omillarning birinchi guruhiga tovar taklifidan ortiqcha pul talabini keltirib chiqaradigan omillar kiradi, buning natijasida pul muomalasi qonuni talablari buziladi. Ikkinchi guruh pul massasini keyinchalik ularning ko'tarilgan darajasiga ko'tarilishi bilan qo'llab-quvvatlanadigan xarajatlar va tovarlar narxlarining o'sishini belgilovchi omillarni birlashtiradi. Darhaqiqat, har ikkala guruh omillari bir-biriga bog'langan va o'zaro ta'sir o'tkazib, tovar va xizmatlar narxining oshishiga yoki inflyatsiyaga olib keladi.

Bunday holat xo’jalik yuritish borasidagi qiyinchiliklarni bartaraf qilish davrida, mahsulot ishlab chiqarish kamaygan hollarda qo’shimcha pul chop etish natijasida yuzaga keladi.

Inflyatsiyani boshqarish, uni o'rtacha me'yorda ushlab turish, taxmin qilinadigan va hisoblab chiqiladigan oqibatlarga olib keladigan inflyatsiyaga qarshi tizimli siyosat olib borish uchun uning mohiyati, mexanizmlari va ushbu mexanizmlarni ishga soluvchi omillarni yaxshi anglab etish zarur. Hozircha iqtisodiy fan pul va narxlarning bir-biriga to'g'ridan-to'g'ri va teskari ta'sirini tavsiflovchi tashqi sabab-oqibat munosabatlarini yetarlicha ishonchli aniqlagan.

Odatda inflyatsiya pul talabi va tovar massasi o'rtasidagi nomuvofiqlikka asoslanadi - tovar va xizmatlarga talab savdo hajmidan oshib ketadi, bu esa ishlab chiqaruvchilar va yetkazib beruvchilarga xarajatlar darajasidan qat'i nazar narxlarni ko'tarish uchun sharoit yaratadi. Ammo har bir narx o'sishi inflyatsiyani keltirib chiqarmaydi.

Har bir mamlakatda inflyatsiya jarayoni o'ziga xos xususiyatga ega. Shunday qilib, G'arbiy Evropada Ikkinchi Jahon urushidan so'ng, inflyatsiya ko'plab tovarlarning keskin tanqisligi bilan bog'liq edi. Keyingi yillarda inflyatsiya jarayonini ochishda davlat xarajatlari, narxlar va ish haqi nisbati, boshqa mamlakatlardan inflyatsiyaning o'tkazilishi va boshqa ba'zi omillar asosiy rol o'ynay boshladi. Narxlarning ko'tarilishi va ortiqcha pullarning paydo bo'lishi nafaqat inflyatsiyaning tashqi ko'rinishidir; uning eng chuqur sababi bu milliy iqtisodiyotning nisbatlarini buzish, ya'ni umumiy iqtisodiy muvozanatning buzilishi.

Shunday qilib, inflyatsiya dunyoning ko'plab mamlakatlarida zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning eng dolzarb muammolaridan biridir. Agar ilgari inflyatsiya asosan o'ta og'ir sharoitlarda paydo bo'lgan bo'lsa, endi ko'plab mamlakatlarda bu surunkali holatga aylandi. Deyarli barcha mamlakatlarda inflyatsiya paydo bo'lishining o'ziga xos sabablari bor. Biroq, bu jarayonda turli xil omillarning birlashishi mamlakatning o'ziga xos iqtisodiy sharoitlariga bog'liq.