Ijtimoiy-iqtisodiy

2-BOB. Inflyasiyani targetlashning mazmuni va mexanizmi

2.1. Inflyasiyani targetlash tushunchasi va uning kelib chiqishi.
Iqtisodiy globallashuv va internatsionalizm sharoitida jahon iqtisodiy rivojlanishga taʼsir qiluvchi doimiy omil boʼlib kelayotgan inflyatsiyaning kelib chiqishi va rivojlanish tabiatining oʼzgarishi, uni tartibga solinishi borasidagi muammolar yuzasidan qoʼshimcha tadqiqotlarni olib borishni talab qilmoqda. Zamonaviy inflyatsiya xususiyatlarini hisobga olgan holda uning darajasi va dinamikasini ishonchli nazorat qilishni taʼminlaydigan usul va vositalarni qoʼllagan holda inflyatsiya darajasini samarali tartibga solish zarurati kuchaymoqda.
Bugungi kunda dunyo mamlakatlarida narxlar barqarorligini taʼminlashda monetar siyosatining tobora ommalashib borayatgan yangicha usuli inflyatsion targetlash siyosati boʼlib, hozirda dunyoning 30 ga yaqin mamlakatlari inflyatsiya darajasini samarali jilovlashda ushbu usulni qoʼllab kelmoqda.
Inflyatsiya, iqtisodiy tizimni majruhlantiruvchi birlamchi omillardan biri sanaladi. Har qanday hukumat esa uni past darajada tutib turishga harakat qiladi. Shunga monand, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida»gi qarori bilan Markaziy bankning oʼrta muddatli istiqbolda inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich oʼtish taklifi qoʼllab-quvvatlangani ham shunday saʼy-harakatlardan biridir
Shvetsiyalik iqtisodchi Knut Viksell inflyatsiyani targetlash gʼoyasining muallifi hisoblanadi. Viksell 1896 yili Shvetsiya iqtisodchilar assotsiatsiyasida oʼtkazilgan uchrashuvda markaziy bank siyosatining asosiy maqsadi narxlar darajasini barqarorlashtirish boʼlishi kerak degan fikrni bildirdi .
АQShning Prinston, Chikago hamda Kolumbiya universitetlarining professori Fredrik C. Mishkinning “Inflation targeting” nomli maqolasida inflyatsion targetlash strategiyasi monetar siyosatining narxlar darajasini barqarorlashtirishga qaratilgan samarali strategiya ekanligi va uni qoʼllashning beshta asosiy shartlari mavjudligi haqida bayon etilgan. Shuningdek, mazkur siyosatni qoʼllagan mamlakatlar narxlar barqarorligini taʼminlashda hamda iqtisodiy oʼsishni ragʼbatlantirishda muayyan yutuqlarga erishganligi tadqiq qilingan.
Islandiya Markaziy bankining bosh iqtisodchisi Torarinn G. Peturssonning (Thórarinn G. Pétursson) “Inflation targeting and its effects on macroeconomic performance” deb nomlangan qoʼllanmasida inflyatsion targetlash siyosatining makroiqtisodiy oʼzgarishlarga, yaʼni joriy, oʼrtacha va kutilayotgan inflyatsiya darajalariga taʼsiri, iqtisodiy oʼsish va davriy tebranishlarga hamda foiz stavkalari va ayirboshlash kursiga taʼsiri tadqiq qilingan. Shuningdek, muallifning ushbu tadqiqotida inflyatsion targetlash siyosatining xususiyatlari, uni amalga oshirgan mamlakatlarning iqtisodiy koʼrsatkichlariga qay darajada taʼsir etganligi haqida fikr yuritilgan.

Braziliyaning Minas-Jerays nomli Federal universiteti professori Gilberto Libano oʼzining “A Note on Inflation Targeting and Economic Growth in Brazil” deb nomlangan maqolasida Braziliyada monetar siyosati va iqtisodiy koʼrsatkichlar oʼrtasidagi mutanosiblik tahlil qilingan. Xususan, ushbu tahlil inflyatsion targetlash siyosatining investitsiyalar orqali yalpi talabga taʼsirini aniqlash bilan amalga oshirilgan. Maqolada inflyatsion targetlash siyosati tahlil va taqqoslash metodlari asosida tadqiq etilgan. Inflyatsion targetlash strategiyasini amalga oshirishda sabablar, dalillar va statistik maʼlumotlarni solishtirish va taqqoslash hamda ilmiy mushohada, qiyosiy tahlil, induktsiya va deduktsiya metodlariga asosan koʼrib chiqilgan.

Jahon amaliyoti mamlakatda olib borilayotgan pul – kredit siyosatining koʼp qirrali boʼlmasligi bir qancha kutilmagan salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkinligidan dalolat beradi. Koʼplab rivojlangan mamlakatlar tajribasida ham yoʼl qoʼyilgan xatoliklardan biri sifatida ularning pul – kredit siyosatlarini koʼp hollarda faqatgina inflyatsiya surʼatlarini tushirishga qaratilganligida koʼrishimiz mumkin. Darhaqiqat, ushbu tarzda olib borilgan siyosat oʼz samarasini berishi oʼlaro, mamlakatda deflyatsiya olatini yuzaga keltira boshladi. 2003 yil may oyida “Yaponiya moliyachilar va iqtisodchilar jamiyati”da soʼzga chiqgan АQSh Federal Zaxira Tizimi raisi B.Bernanke oʼz nutqida deflyatsiyaning oʼtkir fazasini boshdan kechirayotgan mamlakatlar uchun pul – kredit siyosatining miqdoriy yoʼnalishlarini (inflyatsiyani targetrlash yoki narxlarni miqdoriy aniqlash) qanchalar muhimligini taʼkidlab oʼtgan edi. 1990 yillar boshlariga kelib inflyatsiyani barqarorlashtirishning anʼanaviy metodlari, shu qatori pul agregatlarini targetlash metodi ham globallashuv sharoitida, shuningdek moliya sohasida ham oʼzining kam samaraliligini koʼrsatdi. Mamlakatlar sekin-asta inflyatsiyani targetlash siyosatiga oʼta boshladilar. 1990 yil Yangi Zelandiya Zaxira Banki (YaZZB) ilk bor inflyatsiyani targetlash siyosatini qoʼllashni boshlaganini rasman eʼlon qildi. Inflyatsiyani targetrlash siyosatiga oʼtishning belgisi sifatida hukumatni yoki Markaziy bankning kelajakda inflyatsiyani yoki narxlarning oʼsishini bir maromda ushlab turilishini eʼlon qilishini kuzatish mumkin. Shuningdek, inflyatsiyani targetlashda narxlarni “qotirib qoʼyish” emas, balki ularni bir maromda oʼsishini taʼminlash nazarda tutiladi. Аgar inflyatsiyani targetlash siyosatini narxlarni “qotirib qoʼyuvchi” yoki uning “temir qolipi” sifatida qabul qilsak, bu avvalo, mamlakatda zarur boʼlmagan hollarda ham qattiq pul – kredit siyosatini olib borishga majbur qiladi. Bu esa oʼz oʼzidan iqtisodiyotning barcha sektoriga zanjirsimon salbiy taʼsirini koʼrsatishi mumkin.

Glenn Rudebush va Karl Uolsh bergan taʼrifga koʼra, inflyatsiyani targetlash – bu ommaga eʼlon qilingan inflyatsiya maqsadli koʼrsatkichlariga erishish borasida Markaziy bank tomonidan olib boriladigan pul – kredit siyosati doirasida qaror qabul qilish uchun lozim boʼlgan modeldir. Bu Markaziy bank tomonidan inflyatsiya maqsadli koʼrsatkichlariga erishish uchun qabul qilinadigan, pul – kredit organlari uni nazorat qilishga masʼul boʼlgan operastsion instrumentdir.

Inflyatsiyani targetlash siyosatini qoʼllagan mamlakatlarning maqsadi bir boʼlishiga qaramasdan amaliyotda ularni qoʼllashga majbur qilgan sabablar bir-biridan keskin farq qilishini koʼrishimiz mumkin. Masalan, Germaniyada inflyatsiyani targetlash siyosatiga oʼtishning sababi boʼlib, qatʼiy belgilangan valyuta kursidan voz kechish siyosati hizmat qilgan boʼlsa, Kanada uchun esa ushbu holat pul massasini targetlash siyosatini qoʼllashdagi omadsizliklar tufayli inflyatsiyani targetlash siyosatini qoʼllash joriy qilingan. Buyuk Britaniyaning inflyatsiyani targetlash siyosatiga oʼtishiga turtki boʼlgan asosiy sabablardan biri bu pul massasini targetlashdagi omadsizliklar, hamda “evro zonasi”dagi ishtiroki majbur qilgan. Inflyatsiyani targetlash siyosatini qoʼllaganda, inflyatsiya darajasining eng maqbul darajasi sifatida 3% va undan kam boʼlgan surʼatlar koʼrsatiladi. Lekin, shunday boʼlsada bu koʼrsatkich nol darajaga tushmasligi kerak. Chunki, inflyatsiyani nol darajada ushlab turilishi mamlakatda deflyatsiya holatini keltirib chiqarishi mumkin boʼlgan xavfni kuchaytiradi.

1990 yillardan boshlab, inflyatsion targetlash siyosatini oʼz iqtisodiyotida qoʼllagan mamlakatlar soni tobora orta bordi. Ushbu mamlakatlarga Braziliya, Chili, Kolumbiya, Chexiya, Vengriya, Isroil, Tailand, Turkiya va boshqalar kiradi. Turli mamlakatlarda mazkur siyosatni qoʼllashga olib kelgan oʼziga xos vaziyat va sharoitlar bir-biridan farq qiladi. Baʼzi mamlakatlarda inflyatsion targetlash rejimi asta-sekinlik bilan uni rasman ifodalovchi mexanizmlar orqali bosqichma-bosqich joriy qilingan boʼlsa, boshqalarida esa moliyaviy va valyuta inqirozlariga javob tariqasida tezkor tarzda joriy etilgan va monetar siyosat uchun yangi “nominal langar” izlashga olib keldi.