Psixologik qonuniyat u yoki bu ruhiy hodisani keltirib chiqaruvchi va rivojlantiruvchi sabab bilan natijaning ichki bogliqligidan iboratdir. Bunday psixologik qonuniyatlardan biri malum sharoitda u yoki bu ruhiy hodisaning takror namoyon bolishidir. Psixologik qonuniyatlarni bilish - muayyan psixik hodisani tushunish, oldindan kora olish va ularni qayta tiklash imkonini beradi. Shuningdek, ichki ishlar idoralari xodimlariga fuqarolarning ruhiy faoliyatlari umumiy xususiyatlarini chamalab korishga, fikr yuritish va xulq-atvorlarini belgilashga, ayniqsa, jinoyatchi shaxsining qilmishlarini ochish ishlarini tashkil qilishda xatoga yol qoymasliklarida yordam beradi. Har bir xodim shaxsning individual xususiyatlarini, sof tasodifiy holatlarni keltirib chiqaradigan boshqa narsalarni hamisha organib borishi va hisobga olishi shart. Psixologik qonuniyatlar umumiy va juziy bolishi mumkin. Umumiy qonuniyatlar hamma shaxslarga yoki kopchilikka aloqador bolishi mumkin. Masalan, hamma shaxslarda sezgilarning intensivligi (tez, jadal) qozgatuvchining kuchiga nisbatan (ortacha kuchiga nisbatan) logarifma mutanosibligida osib boradi.
Juziy qonuniyatlar bazi yoshdagi kasb egalari va bazi toifadagi shaxslarga xos qonuniyatlardir. Masalan, osmirlarda abstrakt fikrlashning tezlik bilan rivojlanishi hamma shaxslarga emas, faqat osmirlarga xos bolgan juziy qonuniyatdir. Psixologik qonuniyatlarni jiddiy oylab tashkil qilingan hamda rejali ravishda olib boriladigan tekshirishlar orqali aniqlash mumkin. Qanchalik murakkab bolishidan qati nazar, kopgina psixologik tekshirishlar mutaxassis uchun tushunarlidir va ularni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirish mumkin.
Psixologik qonuniyatlar jarayonini bazi asosiy bosqichlarga ham bolish mumkin.
Masalaning qoyilishi. Har qanday ilmiy-tekshirish ishlari kabi, psixologiyada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari ham nazariy va amaliy ahamiyatga ega bolgan masalani aniqlashdan, shuningdek, bu masala fanda qanchalik organilganligini bilish uchun mazkur mavzuga oid adabiyotlarni organishdan boshlanadi.
Tekshirish metodikasini tanlash. Psixologik kuzatishlar turli metodlar (bu metodlar haqida quyida batafsil fikr yuritiladi) bilan olib boriladi. Ishning muvaffaqiyatli chiqishi kop jihatdan metodni tanlashga bogliq boladi.
Aniq malumotlarni toplash. Malumotlar, I. P. Pavlov tabiri bilan aytganda, olim uchun goyo havodek zarur narsadir. Toplangan malumotlar organilayotgan muammoga mos kelishi zarur. Ilmiy malumotlarga bolgan asosiy talab - ularning toliq va izchil bolishidir. Toplangan malumotlar organilayotgan masalani har jihatdan tavsiflab berishi kerak.
Aniq malumotlarni ishlash. Toplangan malumotlarni matematik va mantiqiy jihatdan ishlab chiqish umumiylikni, tipiklikni topish va ularni tasodifiy materiallardan ajratish imkonini beradi. Bunda toplangan materiallarning ortacha miqdori (arifmetik, kvadrat va h.k.), foizi va boshqalar aniqlanadi, songa oid malumotlar jadvallarga joylashtiriladi, grafik, diagramma korinishlarida aks ettiriladi. Murakkab mutano- siblikdagi malumotlarni aniqlashda esa variatsion statistika metodlari qollanadi.
Qonuniyatning ifodalanishi. Bu tekshirishning eng qiyin va masuliyatli bosqichi hisoblanadi. Chunki bu bosqichda malumotlarning mohiyatini chuqur tushunish, ularning ozaro bogliqlikni hisobga olish kerak boladi, binobarin, bitta malumotdan turlicha xulosa chiqarish mumkin. Kopincha chiqarilgan xulosalar taxminiy xususiyatga ega bolib, keyingi tekshirishlar, aniqlashlar uchun asos boladi.
Qonuniyatni amalda qollash. Aniqlangan qonuniyat malum bir amaliyot sohasida, masalan, tergov jarayonida gumon qilinuvchini soroq qilish psixologiyasini organishdan toplangan tajriba keyingi tergov jarayoni uchun kerak boladi. Kopgina xodimlar amaliy faoliyatlarida hamisha shaxsiy hamda boshqalarning tajribalarini umumlashtiradilar. Lekin, shunday bolsa ham, har holda bunday umumlashtirishlar ilmiy jihatdan yetarli asoslangan bolmaydi, boshqacha qilib aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi.
Kasbiy psixologiyaning oziga xos prinsiplari mavjud. Har qanday usulda otkaziladigan psixologik tekshirishlar qator prinsiplarga rioya qilishni talab etadi. Masalan: subyektiv (psixologik) asosga nisbatan obyektiv (moddiy) asosning birlamchiligi, psixikaning taraqqiyotida faoliyatning yetakchilik roli, psixik hodisalarning oziga xos bogliqligi prinsipi, psixologik faoliyatni organishda obyektivlik prinsipi, nazariya bilan amaliyotning bogliqligi prinsipi.
Do'stlaringiz bilan baham: |