“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

“x”
va 
«y” 
nazariyasi; 
kutish nazariyasi; 
boisiy (giglenik) tozalanish nazariyasi; 
adolatlilik (haqqoniylik) nazariyasi; 
ehtiyojlar ustunligi nazariyasi. 
Ehtiyojlar ustunligi nazariyasi negizida kishilar ehtiyojlari va qiziqishlari orqali 
ularning mehnatlarini motivlashtirish g`oyasi yotadi. 1,2 va 4 yondashuvlar rahbar bilan 
xodimlar o`rtasidan qarshi harakatga olib keladi. Natijada rahbar va jamoa, rahbar va ayrim 
xodimlar ehtiyojlari o`rtasida nomuvofiqlikning paydo bo`lishiga sabab bo`ladi. Shu sababli 
rahbar motivlashtirishni faqat ehtiyoj va qiziqishlar yordamida amalga oshirishi lozim. 
Ehtiyojlar ustunligi nazariyasi ham rahbarlardan boshqarishni faqat ehtiyoj va 
qiziqishlar vositasida, ya’ni 3-yondashuv orqali amalga oshirishni talab qiladi. Chunki boshqa 
yondashuvlarga qarshi harakat bo`lib, xodimlar va jamoa bilan rahbariyat o`rtasida ixtiloflarga 
olib kelishi mumkin. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, boshqaruvda motivlashtirish modellari va 
strategiyalari haqida to`xtalib o`tsak.

Motivlashtirish nazariyasiga asoslanib uning turli 

modellari ishlab chiqilgan va amaliyotda qo`llanib kelinmoqda. Ularning asosiylari 
quyidagilardir: 
89-rasm 
Bu yerda kishilar uchun moliyaviy dastak mukofot va jazo qo`llaniladi. Bu “shirin 
kulcha” va “qamchi” taktikasidir. Ba’zi hollarda bunday yondashish to`g`ri bo`lishi mumkin, 
ammo uning samarasi juda qisqa bo`ladi. Boshqa hollarda esa, u kishilar o`rtasidagi 
munosabatga putur yetkazishi mumkin. Bu modelning muallifi amerikalik psixolog Emirson 
Mayo bo`lib, uning negizida quyidagi g`oya yotadi. 
Bu - ichki omillar:
shuhrat topish, ijroni yaxshilash va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish 
ishdan qoniqishga olib keladi. Ishdan qoniqish esa mehnat unumdorligini oshiradi. Bunday 
yondashuv eng muhim tashqi omilni, ya’ni ish haqini inobatga olmaydi. Go`yoki “mamnun, 
ya’ni - ehtiyoji qondirilgan kishi bu unumli, samarali ishlaydigan kishi” emish. Bunday o`ylash 
albatta, noto`g`ri va soddalikdir. O`z-o`zini mukammallashtirish Maslou va Xouberg 
yondashuvlarga asoslangan bo`lib, uzoq muddatli motivatsiyani ta’minlovchi omillar sifatida 
nafaqat ichki omillar, shuningdek tashqi omillar ham muhim deb qaraladi.

---

Ta’lim sohasidagi ayrim ekspertlarning fikriga qaraganda individual yoki guruhlarda 
amalga oshiruvchi oʻqituvchilarning motivatsiyaga ta’sirini pessimistiktarzda baholaydilar. 
Biggsning (1993) ta’kidlashicha universitet ta’limi tizimning ma’lum bir qismi hisoblanadi va bu 
tizim oʻzgaruvchanlikka qarshi xususiyatga ega boʻlib, balans holatini qanoatlantirishga moyil 
emas. Bu shuni anglatadiki, talabalarning oʻqishga yondashuvi hamda motivatsiyasi oliy ta’lim 
tizimi jihati bilan belgilanib beriladi (Duff, 2004). Talabalarning ilm olishga qiziqishlarini 
fanlarni takomillashtirish bilan birgalikda amalga oshirilishi samaraliroq natijalarni ta’minlab 
beradi. Boshqa jihatdagi yondashuvlar oʻzgarishga qarshi sifatida baholanadi. Bu holat, 
talabalarga ta’lim berish jarayonida turli xil yondashuvlarni qoʻllashga ham taxdid soladi.
Norton va Crowley (1995)tomonidan qoʻllanilgan mashgʻulot dasturiga binoan talabalarning 
oʻrganish jihatlariga ahamiyatsiz ta’sirni ifodaladi. Purdie va Hattielarning (1995) mashgʻulot 
dasturlari esa boshlangʻich pogʻonada yaxshi natijani qayd etgan boʻlsada, dastur yakuniga 
kelib talabalarning qiziqishlarini eski holatga qaytarib qoʻydi. Salfor Universitetida oʻtkazilgan 
tadqiqotlar natijasi ijobiyroq samara berganligini Cassidy va Eachus (2000) oʻz ishlarida qayd 
etib oʻtganlar. Mazkur tadqiqot davomida koʻproq seminarlardan foydalanilgan boʻlib, 
oʻzlashtirilgan bilim topshiriqlar orqali tekshirilib, baholar asosan tyutorlar tomonidan 
berilgan. Shuningdek, ta’lim jarayonida talabalar hamda tyutorlar aloqasining chambarchasligi 
ta’minlanib, mustaqil ta’limga koʻproq e’tibor berilgan.Talabalarning tadqiqot metodlari 
samarasi va fanlar boʻyicha olinayotgan baholar muntazam ravishda qayd etib borilgan. 
Izlanishlar natijasiga koʻra, tadqiqot metodlarini oʻrgangan talabalar ilm olishda yuqoriroq 
natijalarni aks ettirganlar.
125
 
Motivlashtirish strategiyasini tanlashda uchta yondashuv bilan birga -