“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Materiya harakatining uch shakli: asosiy, xususiy va kompleks shakllari 
mavjud 
degan boshqacha yondashuv ham bo‘lib, u dunyoni butun rang-barangligini
 
ifodalaydi. 
Asosiy 
shakllarga fizik, kimyoviy, biologik va ijtimoiy shakllar kiradi
. Ular materiya harakatining eng 
keng shakllaridir. Ayrim mualliflar materiya harakatining yagona fizik shakli mavjudligiga 
shubha bildiradilar. Ammo bu fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi. Barcha fizik ob’ektlar ikki eng 
umumiy fizik xossa – massa va energiyaga ega. Fizik narsalar dunyosiga keng qamrovli umumiy 
energiya ning saqlanish qonuni xosdir. 
Materiya harakatining xususiy shakllari asosiy shakllar 
tarkibiga 
kiradi. Masalan, fizik materiya bo‘shliq, maydonlar, elementar zarralar, yadrolar, 
atomlar, molekulalar, makrojismlar, yulduzlar, galaktikalar, metagalaktikani o‘z ichiga oladi.
 
Materiya harakatining kompleks shakllariga 
(astronomik metagalaktika – galaktika – 
yulduzlar – sayyoralar), geologik (planetar jism sharoitidagi materiya harakatining fizik va 
kimyoviy shakllaridan iborat), geografik (litosfera, gidrosfera va atmosfera doirasidagi materiya 
harakatining fizik, kimyoviy, biologik 1470 TD.va ijtimoiy shakllarini o‘z ichiga oladi) shakllar 
kiradi. Materiya harakati kompleks shakllarining muhim xususiyatlaridan biri shundan iboratki, 
ularda pirovard natijada materiyaning quyi shakli –fizik materiya etakchilik qiladi; geologik 
jarayonlar fizik kuchlar, chunonchi,gravitatsiya, bosim, issiqlik bilan tavsiflanadi, geografik 
qonunlar fizik va kimyoviy shartlar hamda Er yuqori qatlamlarining o‘zaro nisbatlari bilan 
belgilanadi. 
Makon va vaqt falsafa tarixida
. Bizni qurshagan dunyo mazmuni, borliqning umumiy 
xossasi bo‘lgan borliq haqida so‘z yuritar ekanmiz, makon va vaqt tushunchalarini chetlab 
o‘tishimiz mumkin emas. Zero, har qanday jism, narsa, hodisa doim borliqning boshqa 

---

predmetlari va hodisalari bilan yonma-yon keladi, ko‘lamlilik xususiyatiga ega bo‘ladi. 
SHuningdek, ular o‘z ichki va tashqi holatlarini bir-biriga nisbatan o‘zgartiradi va bu turli 
hollarda har xil tezlik, marom, sur’at va davomlilik bilan yuz beradi. Alohida holda, ayrim 
yagona deb qaraladigan bu ko‘rsatkichlar majmui bizga vaqt haqida tasavvur beradi. Makon va 
vaqt o‘z rang-barangligida cheksiz borliqning shakllari sifatida amal qiladi.Makon va vaqt 
mohiyati haqida odamlar o‘z rivojlanishining dastlabki bosqichlaridayoq fikr yuritganlar va 
o‘tmishning aksariyat mutafakkirlari ularning tabiatini aniqlashga harakat qilganlar. Bu, avvalo, 
inson amaliyoti va bilishining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Zero, ular kengayib va 
takomillashib, mazkur kategoriyalarni yanada aniqroq va teranroq tushunishni talab qilgan. 
Xususan, antik davrdayoq falsafadan ko‘lamli shakl lar va ularni o‘lchash usullari haqidagi fan 
sifatida ajralib chiqqan geometriya dastlabki aniq fanlardan biriga aylandi. Vaqtga astronomik 
kuzatishlar hamda koinotning boqiyligi va inson hayotining tezoqarligi haqidagi mulohazalar 
nuqtai nazaridan ham alohida e’tibor qaratilgan. Keyinchalik «makon» va «vaqt» 
kategoriyalariga qiziqish hech qachon susaymagan. Ular bilan bog‘liq ko‘p sonli masalalar 
yuzaga kelgan. Ularning eng muhimlaridan biri quyidagicha yangraydi: makon va vaqt mustaqil 
mohiyatlarmi yoki ular faqat nimagadir bog‘liq holda keladimi? SHu munosabat bilan falsafa 
tarixida shakllangan ikki muhim va bir-biridan butunlay farq qiladigan yo‘nalish – substansional 
va relyasion yo‘nalishlarni farqlash mumkin. 
Substansional yo‘nalishda makon va vaqt materiya va ongga bog‘liq bo‘lmagan mustaqil 
mohiyatlar sifatida amal qiladi. 
Substansional konsepsiya asoschilari Demokrit (makon 
muammosi bo‘yicha) va Platon (vaqtga nisbatan yondashuvlarda) Demokrit atomlar 
harakatlanuvchi bo‘shliq amalda mavjudligi haqidagi yondashuvni ilgari surgan. Uning fikricha, 
bo‘shliqsiz atomlar
 
harakatlanish imkoniyatidan mahrumdir. Demokrit va Epikur makonni 
atomlardan iborat joy, deb tasavvur qilgan va uni bo‘shliq bilan tenglashtirgan. Makon mutlaq, 
bir jinsli va harakatsiz bo‘ladi, vaqt esa bir tekis oqadi, deb
 
hisoblangan. 
Makon ob’ektiv, bir xil 
va cheksiz. U atomlar joylashadigan joy. Vaqt (zamon)ni abadiyat bilan tenglashtirish mumkin, 
u o‘tmishdan kelajak sari bir maromda kechuvchi sof davomlilikdan iborat. Vaqt – voqealar yuz 
beruvchi joy.