“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Idealistik monizm 
esa, 
materiyani har qanday borliqning boqiy mavjudligi, yo‘q 
bo‘lmasligi va birinchi asosiga ega bo‘lgan qandaydir ideal narsaning mahsuli 
deb hisoblaydi. 
Bunda ob’ektiv-idealistik monizmni (masalan, Platonda – bu o‘lmas g‘oyalar, zardo‘shtiylikda 
olov, o‘rta asr falsafasida – Xudo,Gegelda – yaratilmaydigan va o‘z-o‘zidan rivojlanadigan 
«mutlaq g‘oya») va
 
sub’ektiv-idealistik monizmni (masalan, borliqning barcha jismoniy va ruhiy
 

---

holatlarini «neytral» asosdan – dunyoning qandaydir mavhum konstruksiyalari,«elementlari»dan 
keltirib chiqargan Max) farqlash mumkin.
 
Dualizm 
(lot. «dualis» – «ikki yoqlama») 
birinchi asos sifatida ikkita substansiya tan 
olingan falsafiy yondashuv
. Nemis faylasufi X.Volf XVIII asr
 
boshida «dualizm» atamasini 
falsafiy muomalaga kiritgan. X.Volf dunyoda
 
barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, 
g‘oyalar va aql-idrokning alohida
 
o‘rnini aniqlashga harakat qilgan.Falsafa tarixida Rene Dekart 
dualizmning yorqin vakili sifatida o‘rinoldi. R.Dekartning radikal mexanitsizmi uni materiyaning 
butunlay ruhsizligi
 
haqidagi yondashuvga olib keldi.
Plyuralizm 
(lot. – «ko‘plik», «ko‘p xillik», «ko‘p sonlik») 
dunyoning negizida ikkita 
emas, balki undan ko‘proq mohiyat borligini tan oluvchi ta’limotdir 
atamasini ham X.Volf 1712 
yilda taklif qilgan. Bu Ayni shu ta’limot borliqning ko‘p sonli mustaqil va o‘zaro 
bog‘lanmaydigan asoslari borligi
 
haqidagi g‘oya ham ilgari surilgan. Leybnitsning monadalar 
haqidagi ta’limoti (monadologiya) plyuralizmning klassik ko‘rinishi hisoblanadi. Ushbu 
ta’limotga ko‘ra, dunyo son-sanoqsiz ruhiy substansiyalardan tashkil topadi. Plyuralistik 
yondashuvning bundan oldinroq ilgari surilgan ko‘rinishlari ham mavjud. Masalan, Empedokl 
yaratgan dunyoning to‘rt asosi haqidagi ta’limot plyuralistik ontologiyaning turlaridan biri 
sifatida amal qiladi.