“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

4. Substansiya tushunchasining mohiyati. Falsafa tarixida o‘zining mavjudligi uchun 
o‘zidan boshqa hech narsaga muhtoj bo‘lmagan birinchi asosni ifodalash uchun «substansiya» 
(lot. «substantia» – «mohiyat», «asos») kategoriyasi qo‘llaniladi. 
Ilk falsafiy yo‘nalishlarning 
vakillari barcha narsalar asosini tashkil etuvchi moddani birinchi asos sifatida tushunganlar. 
Odatda, bunday asos sifatida o‘sha davrda umumiy e’tirof etilgan birinchi stixiyalar: er,suv, 
havo, olov yoki fikriy konstruksiyalar, «birinchi g‘ishtlar» – apeyron, atomlar qaralgan. 
«Avesto»da birlamchi substansiya olov deb atalgan. Keyinchalik
 
substansiya kategoriyasi 
o‘zgarmas, nisbatan barqaror va hech narsa bilan bog‘liq
 
bo‘lmagan holda mavjud o‘ta keng 
asosga aylandi. Inson idrok etadigan dunyoning
 
butun rang-barangligi va o‘zgaruvchanligi 
substansiya bilan bog‘lana boshladi.Bunday asoslar sifatida falsafada asosan materiya, Xudo, 
ong, g‘oya, flogiston,
 
efir va shu kabilar amal qilgan.
 
Substansiya g‘oyasidan turli falsafiy 
ta’limotlar dunyoning birligi va uning kelib chiqishi haqidagi masalaga o‘zlari qanday javob 
berishiga qarab har xil foydalanadilar.
 
Monizm (yunon. «monos» – «bitta», «yagona») dunyoning narsalar va hodisalar rang-
barangligi bir substansiyadan iborat degan ta’limot
. Dunyoning kelib
 
chiqishi va mohiyati 
haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar, shuningdek, birinchi
 
asos muammosiga nisbatan falsafa 
tarixidagi eng salmoqli yondashuvlar kurashi
 
nuqtai nazaridan substansiya tabiatini tushunishga 
nisbatan ancha keng tarqalgan
 
ikki yondashuv – materialis tik va idealistik monizmni qayd etish 
lozim.
 
Materialistik monizm dunyo yagona, uzviy, u azaldan moddiy va dunyoning birligi 
zamirida ayni shu moddiylik yotadi
, deb hisoblaydi. Bu konsepsiyada
 
olam ong va ideallikdan 
emas, balki moddiylikdan keltirib chiqariladi. Bunday yondashuvlarning o‘ta rivojlangan 
ko‘rinishlariga biz Fales, Geraklit, Spinoza va uning izdoshlari asarlarida duch kelamiz.