Ижтимоий фалсафа – инсоният фалсафий маданиятининг маҳсули

Таянч тушунчалар
Ижтимоий тараққиёт, тарих фалсафаси, экология, инсон экологияси, ген
инженерияси, планетар онг, прогресс, регресс, эволюцион тараққиёт, инқилобий
тараққиёт, планетар ахлоқ.
Назорат учун саволлар:
1. «Ривожланиш», «тараққиёт», «ижтимоий 
тараққиёт»
тушунчаларининг моҳиятини тушунтиринг.
2. Ижтимоий прогресс нима?
3. Регресс нима?
4. Экология деганда нима назарда тутилади?
5 Ижтимоий тараққиётга эволюцион ёндошувнинг моҳияти.

---

219
16- МАВЗУ. ИНСОН ВА ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ
УМУМБАШАРИЙ МУАММОЛАРИ
1. Ижтимоий тараққиёт ва таназзул.
2. Ижтимоий тараққиёт ҳақидаги фалсафий қарашлар.
3. Ижтимоий тараққиёт - мураккаб диалектик жараён. Тараққиётнинг
эволюцион ва инқилобий (сакраш) йўллари.
4. Ўзбекистон: ижтимоий тараққиётнинг «ўзбек модели» - эволюцион
ривожланиш йўли.
XX аср охири ва учинчи минг йиллик бошида инсоният олдида қатор
умумбашарий муаммолар пайдо бўлди. Бундай муаммолар ўз миқёси ва ҳал этиш
усулларига кўра айрим мамлакатлар ва минтақалар доирасидан ташқарига
чиқади. Инсон техника воситаларидан кенг фойдаланмоқда. Улар қулайлиги,
ижтимоий оқибатларига кўра бир- биридан фарқланади. Умумбашарий
муаммолар :
- ядро уруши хавфи, атом элктростанцияси аварияси, бой индустриал
мамлакатлар билан ривожланаётган мамлакатлар орасидаги номутаносиблик,
очарчилик ва қашшоқлик, экологик ҳалокат хавфи, озиқ- овқат
заҳираларининг тобора камайиб бораётганлиги кабилардир. Барча халқлар учун
ТИНЧ ва БАРҚАРОР ҳаётни таҳминлайдиган, зўравонликлардан ҳоли бўлган
янги дунёни, янги шароитни яратиш ҳам ҳозирги даврнинг энг муҳим
муаммосидир.
- юқумли ва хавфли касалликлар: СПИД, вабо, рак ва гиёҳвандлик,
халқаро террорчилик тобора ўсиб боряпти. Янги турмуш тарзини яратиш
таҳлим- тарбия , ижтимоий таҳминот, ворислик, ахлоқий қадрият масаласини
ҳал этишни талаб қиляпти. Олимлар умумбашарий муаммоларнинг келиб
чиқиш сабабларини кўпроқ ҳозирги дунёнинг яхлит ва бир бутунлиги билан

---

220
изоҳлайдилар. Ҳозирги дунё ер юзидаги 170дан ортиқ мамлакатлар ўртасида
сиёсий, иқтисодий ва маданий алоқалар тобора кучайиб бораётган , жаҳон
халқларининг умумий уйи шаклланаётган, жаҳон тараққиётида коллектив
ақлнинг аҳамияти тобора ортиб бораётган дунёдир.
- XX аср оҳирларига келиб халқлар, давлатлар ўртасида миллий ўзликни
англаш жараёни кучайди. Миллий давлатчиликнинг шаккланишига олиб келди.
Бу зўравонлик сиёсатини йўқотишни, тенглик ва ўзаро манфаатдорлик
сиёсатини, янгича фикрлашни талаб этмоқда.
- Мамлакатлар, халқлар, давлатлар ўртасида иқтисодий, сиёсий, маданий
алоқалар тобора кучаймоқда, бу эса ўз вақтида одамзот наслини эсон- омон
сақлаш муаммосини умумбашарий масала сифатида қўймоқда.
- Инсониятнинг озиқ- овқатга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун
табиий ресурсларнинг янги турлари : озиқ- овқат, хом- ашё,
энергиянинг янги манбаларини яратиш зарурияти пайдо бўлди.
- Хаво, тупроқ, сув ҳавзалари ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг
жадал ривожланиши натижасида экологик вазият кескинлашди.
Ер юзида аҳоли сони кўпаймоқда, уни тартибга солиш зарурияти пайдо
бўлди.
Умумбашарий муаммолар ўзининг келиб чиқишига кўра бир- бири билан
узвий боғлиқдир. Чунончи, экологик инқироз, иқтисодий муаммолар эса ҳарбий
- сиёсий устунликка эришиш, қуролланиш пойгасини авж олдириш билан
боғлиқдир.
Умумбашарий муаммолар ичида , айниқса, ҳозирги замон
цивилизацияси билан муносабат масаласи яққол кўзга ташланяпти. Бу
инсониятнинг биологик мавжудот сифатида эсон- омон қолиши билан бевосита
боғлиқ масаладир. Инсон табиий ресурсларни ўзлаштириш билан кифояланиб
қолмай, янги сунҳий муҳит - «иккинчи табиат»ни яратяпти. Бу билан биосферага
жиддий путур етказяпти. Инсоннинг яратувчан фаолиятига нисбатан вайрон
қилувчи фаолияти жадал тус олди. Натижада инсоннинг биологик тур
сифатида яшаши учун жиддий хавф- хатар вужудга келди. « ялпи уруш

---

221
ҳавфи анча камайган бўлса ҳам, экологик танглик хавфи, биогенетик
бузилишлар хавфи ҳамон таҳликали ҳолатда сақланиб қолмоқда». ( қ. Й. А.
Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий -ижтимоий ва иқтисодий исшқболининг
асосий тамойиллари. Т.,1995, 95-бет).
Дарҳақиқат, экологик инқироз бутун ер юзи учун фалокат тусини оляпти.
Чунки 
ҳозирги 
даврда 
локал (маҳаллий). цивилизациялар 
жаҳон
цивилизациясига айланяпти. Ер юзи табиати ниҳоятда чекланган
мувозанатда яшаб турибди : нормадан ортиқча озгина бузилиш ҳам Ер юзини
барбод қилиши мумкин.
Табиат ҳам муайян қонуниятларга асосланади, меҳёрдан ортиқча юкка
бардош беролмайди. Инсониятнинг яратувчанлик фаолияти эса биосфера
имкониятлари доирасидан ортиб боряпти.
Планетадаги ҳаёт учун зарур бўлган, ҳаётнинг узлуксизлигини
таҳминлайдиган ресурслар: дарёлар, ер ости сувлари, тупроқ, ҳавонинг таназзул
кўлами тобора ортиб боряпти, табиатнинг туб негизларига путур етказиляпти.
Бошқача қилиб айтганда, инсоният «ўзи учун» га ўтяпти.
Инсоният ўз ҳаёти давомида табиатга нисбатан икки ёқлама
характерга эга бўлган муносабатда бўла бошлайди. Бу эса фаришталик ва
шайтонлик , яхшилик ва ёмонлик, тартиб ва тартибсизлик каби
хусусиятларда ўз ифодасини топа бошлайди: бу муносабатлар ўртасидаги кураш
давом этяпти. Инсоннинг табиатга бўлган муносабатидаги бундай қарама-
қаршилик бир- бирига зид бўлган ҳаракат ва фаолиятни келтириб чиқаряпти.
Эҳтирос ва ақл- идрок билан қарор қабул қилиш ўзига хос муқобил вазиятни
вужудга келтиряпти.
Ҳозирги даврнинг умумбашарий муаммоларини ҳал қилиш
инсониятнинг маҳнавий салоҳиятига, ижтимоий борлиқ моҳиятини тушуниши
ва умумбашарий масалаларни унинг ижтимоий оқибатлари билан боғлай
олишига , инсоний жавобгарликни ҳис этишига, рационал қарорлар қабул қилиш
даражаига боғлиқ бўлиб қолди.

---

222
Инсон революциясини амалга ошириш бир вақтнинг ўзида содир
бўлмайди, у қатор босқичларни ўз ичига олади. Бу босқичлар
қуйидагилардан иборат:
1.
Инсон тафаккури ва умуман, маънавиятининг, ахлоқий, фалсафий
ва гуманистик томонларнинг янгиланиши, покланиши ва инсонийлашиши даври.
2.
Инсоният 
орзиқиб 
кутаётган «келажакнинг 
муқобил
концепциясини» яратиш даври. Бу эса ҳозирги замон кишиси табиати ва
фаолиятининг муқобил вариантларини яратишни, инсонда янгича қараш ва
тафаккурни шакллантиришни тақозо этади.
3.
Авлодлар таълим-тарбияси ва амалиётига инновация (янги билим)
ни жорий этиш даври.
Бу даврларда амалга ошириладиган барча тадбирлар бутун Ер юзи
мамлакатларини қамраб олади ва ягона, яхлит жаҳон интеграциясини
вужудга келтиради.
Инсон революцияси умумбашарий муаммоларни ҳал этишга
фалсафий, назарий ва амалий ёндашув бўлиб, у инсон фаолиятида
маънавиятнинг аҳамияти ва ролини кучайтиришни талаб этади. Гап
шундаки, ҳозирги даврда инсон авлодининг биологик тур, мавжудот
сифатида эсон- омон қолиши бевосита инсоннинг ўзига, унинг ақл-
заковати, хатти-ҳаракати ва хулқ- атворига боғлиқ бўлиб қолди.
Ғарб цивилизацияси чуқур таназзулни кечиряпти. Бунинг қатор
сабаблари бўлса-да, илмий тафаккур олами, унинг маънавий илдизлари,
манбаалари ва асосларини изламоқда. Испаниялик машҳур мутафаккир ва
файласуф Ортега-и-Гассет Европа цивилизацияси инқирозининг туб
сабабларини ўрганиб, «Омма қўзғолони» асарида ўз қарашларини баён этди.
Бу асар жаҳон аҳамиятига молик бўлиб, у XVIII асрда ёзилган. Бу асарни Ж.
Ж. Руссонинг «Ижтимоий шартнома» асари билан бир қаторга қўйиш мумкин.
Асарда инқирознинг келиб чиқиш сабаби, аввало, кишиларнинг
оламга бўлган қарашларидаги эътиқод системасининг таназзули,

---

223
инсоннинг оламни тўсатдан йўқотиб қўйиши, инсон ҳаёти маҳносининг
йўқолиб бораётганлиги билан изоҳланган.
Европа цивилизацияси инқирозининг ўзаги нимадан иборат? Ортега-и-
Гассетнинг фикрича, бу - оломон қўзғолонидир. У омма, оломон деганда ўрта
табақани назарда тутди. Улуғ мутафаккир «оломон - инсон»га «индивидуал
инсон» ни қарши қўйди.
Индивидуал инсон маданият нормасига таянади, фан асосларини
эгаллашга ҳаракат қилади.
Норма, мезон, маданият, қадрият феноменлари бир- бири билан узвий
боғлиқдир. Нормасиз маданият бўлмагани сингари, маданият бўлмаган
жойда фуқаролик қонуни ҳам амал қилмайди, маданиятсизлик ахлоқсизликка
олиб келади, ақл принципларни инкор этади. Ҳар қандай мураккаб ижтимоий
масалалар ҳам мунозара, ақл ва маданият доирасида ҳал қилинади. Ҳаракат,
нутқ, шахснинг жамиятдаги мавқеи, ўрни ва роли маданият нормасига қараб
белгиланади. Лекин шундай оломон - инсонлар пайдо бўлмоқдаки, улар ўз
қарашларига, бирон- бир маслакка эга эмаслар, хатти- ҳаракатларини ўз ақл-
идроклари билан тўғри бошқара олмайдилар. Улар омма орасига сингиб
кетадилар.
«Оломон - инсон»лар қонунни инкор этиб, омма ичида ўз эрки ва
истакларини амалга оширишга ҳаракат қиладилар.
Ҳозирги пайтда ижтимоий ҳаёт соҳасида ҳам туб ижтимоий ўзгаришлар
содир бўляпти. Сиёсий механизм ҳисобланмиш демократия тизимида, турли
сиёсий партиялар, ижтимоий- сиёсий ва қарашларда муҳим ўзгаришлар юз
беряпти. Ҳозирги даврнинг ижтимоий муаммолари шу қадар кескин ва
мураккабки, уларни бирон- бир сиёсий партия, оқим ёки давлат ҳал эта
олмайди.
Қатор мамлакатларда талаб - таклифлар механизми ўз аҳамиятини
йўқотяпти Айрим зарурий ресурслар камайиб боряпти, валюта системасида
бошбошдоқлик (анархия), инфляция ўсиб боряпти, монополия кучайяпти, мафия
(уюшган жиноятчилик) забардаст кучга айланяпти. Ўтмиш тажрибаларидан келиб

---

224
чиқиб, янги йўналишдаги назария ва ғоялар яратиш анча мушкулдир. Чунки
ниҳоятда мураккаб ва нозик бўлган ҳозирги давр ўзига хос янгича механизм
яратишни талаб этяпти.
Ижтимоий-сиёсий тафаккур мавжуд ижтимоий- иқтисодий, сиёсий, техник
ва технологик тараққиётдан орқада қолмоқда. Янги сиёсий тафаккур,
юксак ахлоқий масъулият билан онгли, бирлашган ҳаракатни тақозо этяпти.
Ҳозирги давр, бу - илғор техника, технология, компьютер,
генинженерия, микроэлекторника, лазер, космик йўлдошлар, кабелли
телевидение ва бошқа шунга ўхшаш ўзгаришлар билан характерланади.
Технология ютуқларини инсоният маънавияти билан уйғунлаштириш,
маънавиятнинг ўрни ва ролини янгича идрок этиш зарурияти келиб
чиқяпти.
Бу - янгича гуманизмни яратиш ва умуминсоний қадриятлардан оқилона
фойдаланиш билан узвий боғлиқ бўлган давр талабидир. Айни шу гуманизм,
янги маънавий асослар ҳар қандай қарашлар, концепция ва бошқариш
механизми учун таянч бўлиши керак. Шу гуманизмга асосланиб, феъл-
атворнинг янги мотивларини вужудга келтириш, янги маънавий, ахлоқий,
фалсафий, ижтимоий, сиёсий қарашлар системасини яратишни ижтимоий ҳаёт
ва бутун инсоният ривожланиши тақозо этяпти. Булар ўз навбатида инсонга
хос севги, дўстлик, бир- бирини тушуниш, ўзаро ҳамкорлик, сабр-
тоқатлилик, чидамлилик сингари инсоний фазилатларга янгича маъно ва
жозиба беради.
Янгича гуманизм анча кучли, маърифатпарвар, инсонийлик билан
йўғрилган, моддий ва маънавий ишлаб чиқаришга кенг имкониятлар
яратадиган, ҳар қандай анархия ва зўравонликнинг олдини олишга қодир
бўладиган, кенг жамоатчилик томонидан қабул қилинадиган гуманизм бўлиши
керак.
Янги гуманизм ўз моҳияти, ахлоқий ва маънавий асослари жиҳатидан
инсоннинг ички дунёсини акс эттиришга қаратилган бўлиши керак.
Гуманизм инсонни биоижтимоий мавжудот сифатида эсон-омон сақлаб

---

225
қолишга қаратилганлиги учун ҳам том маънодаги инсоний революциядир. Инсон
ўз- ўзига хитоб қилиши, виждон овозига қулоқ солиши, янги гуманизмни
яратиши ва унга амал қилиши, жаҳондаги туб ўзгаришлар учун масъул
эканлигини чуқур англаши билан характерланади.
Шундай қилиб, умумбашарий муаммоларда «инсон революцияси» ва
ҳозирги замон инсон гуманизми бир- бири билан узвий боғлангандир.
Маънавий- ахлоқий муҳит тубдан ўзгариши зарур, маънавий- руҳий олам
покланиши керак.
Инсон дунёқарашини шакллантириш мураккаб жараён бўлиб, у ахлоқ ва
маънавият билан боғлангандир. У ҳар бир инсонда умумбашарий
жавобгарликни ҳис этиш каби фазилатларни шакллантиришни талаб этади.
«Оломон - инсон» ўз табиатига кўра дағал ва уятсиз бўлиб, ўзининг бузуқ
қарашларини муттахамлик ва зўравонлик билан ўтказишга ҳаракат қилади.
Натижада ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий муҳит тубанлашади, маданият
оммавийлашади ва у инсондан бегоналашади.
Бу типдаги кишилар, яъни оломон-инсонлар анъанавий маданиятни, унинг
норма ва қадриятларини, умуминсоний ахлоқни инкор этадилар. Лекин
уларнинг ўрнини босадиган ҳеч қандай маънавий- ғоявий асосни бермайдилар.
Ижтимоийҳаётда мавжуд бўлган бундай оломон- инсонлар
маданиятсизлик ва ахлоқсизлик муҳитида яшашни хоҳлайдилар, авлодлар
томонидан яратилган маданият, ахлоқ, инсонийлик сингари қадриятларни йўқ
қилишга интиладилар. Ортега-и Гассет фикрича, бундай инсон XX асрнинг
манқуртидир.
Европа, Ғарб цивилизацияси ўтмишдаги мавқеини йўқотмоқда, унга хос
оптимизм, келажакка нисбатан ишонч инқирозга учрамоқда;
Европа тараққиёти қандай боришини аниқлаш, унинг бошида ким
туришини, қайси давлат унга етакчилик қилишини, у қандай
имкониятларга эга бўлишини, жамият ва дунё қандай асосга қурилишини
аниқлаш, олдиндан башорат қилиш ғоят мушкулдир.

---

226
Ҳозирги даврда ВАҚТ ҳам ўзига хос муаммони келтириб чиқаради.
Ҳозирги ҳаёт- бу, эски давр билан янги давр ўртасидаги ноаниқ бўшлиқ -вакуум
давридир, у моҳият эътибори билан ўткинчидир. Эркаклар қайси идеал ғоя учун
курашни, аёллар эса қандай эркакларни афзал кўришни билмаётган даврдир.
Хуллас, Европа цивилизациясида экзистенциал вакуум вужудга келди:
инсон қадриятлари, ахлоқи, эстетик қарашларида бузилиш содир бўлди,
Буларнинг барчаси гуманизм ва маънавиятга зиддир.
Европа цивилизацияси инқирозини бартараф этишнинг, умумбашарий
муаммоларни ҳал этишнинг асосий йўналишлари нималардан иборат?
Умумбашарий муаммоларни ҳал этишда Ғарб ва Шарқ бир-бири билан
яқинлашяпти. Ғарб Шарқнинг бой маданияти ва анъаналарини, айниқса,
табиатга бўлган муносабат принциплари ва экологик маданиятни чуқур ўрганиб,
умумбашарий муаммоларни ҳал этиш йўлини Шарқдан изламоқда. Шарқ эса ўз
ҳаётини модернизация (замонавийлаштириш) қилиш воситалари ва
усулларини Ғарб цивилизациясидан олишга ҳаракат қиляпти.
Ғарб ва Шарқ фалсафаси ҳозирги давр хусусиятларини, айниқса, инсон
муаммосини ҳар томонлама чуқур таҳлил этиб, инқироздан чиқиш,
умумбашарий муаммоларни ҳал этишнинг умумбашарий ахлоқий
платформа ( маслак)сини яратишга интиляпти.
Файласуфлар ва социологлар томонидан илгари сурилаётган маслак
«планета макроэтикаси» деб аталяпти. Ундаги ғояларга Ер юзидаги барча халқлар
учун хос бўлган қарашлар, ғоялар мажмуаси, ҳаракат дастури сифатида қараш
жоиздир.
Планета этикасини яратиш ва унга амал қилиш ҳозирги давр
тафаккурининг катта ютуғи бўлиб, умумбашарий муаммоларни ҳал этишга,
инсонни биологик мавжудот сифатида эсон-омон сақлаб қолишга қаратилгандир.
Умумжаҳон этикасининг айрим томонлари аста- секин Ер юзи
халқларининг кундалик ҳаётига кириб боряпти. Бу - планета
цивилизацияси деб ҳам аталяпти. У фан, техника, иқтисод, таълим, тарбия ва
шунга ўхшаш соҳаларда универсал, планетар ахлоқ нормаларини ташкил

---

227
этади. Бу ғояни барча халқлар, давлатлар ҳар томонлама ўрганиб, идрок этиб,
ҳаракат дастури сифатида қабул қилиши ва унга амал қилишлари керак.
Файласуфларнинг фикрича, планёта этикаси Шарқ ва Ғарб
халқларига тегишли бўлган умумий маслак, умуминсоний қадриятдир.
Халқлар, миллатлар ва давлатларнинг, турли цивилизацияларнинг
ўзига хослиги ва турли- туманлиги, ҳаёт тарзининг барча қирраларини сақлаб
қолиши, уларнинг ривожланишига ёрдам бериши керак. Уларнинг ноёб
томонларини сақлаб қолиши, миллатлар, мамлакатларнинг бетакрор ўзига
хослигига путур етказмаслиги, уларга ҳалақит бермаслиги лозим.
Бу ахлоқ ўз моҳияти, масад ва йўналишлари жиҳатдан инсоният
манфаатларини ҳимоя қилиши, инсоннинг эсон- омон ва соғ- саломат яшаши
учун хизмат қиладиган умумий маслак- платформадан ташкил топиши керак.
Планета этикаси бирон бир мафкура ёки қандайдир бирон бир
давлат, сиёсий ёхуд ижтимоий гуруҳнинг дунёқараши, дастури эмас, балки
ҳамма учун умумий бўлган назария ва амалий ахлоқ нормасидир.
Маълумки, ҳар қандай миллий маданият қанчалар ноёб ва ўзига хос
бўлишига қарамай бошқа миллатларнинг маданиятига хос жиҳатлар ва умумий
томонларни ҳам ўзида мужассамлаштиради.