Ijodkor o‘qituvchi jurnali

IJODKOR O‘QITUVCHI JURNALI
 
5 YANVAR / 2022 YIL / 14 – SON 
182 
etilgan. Bundan tashqari Imom an-Navaviyning Payg‘ambar hadislariga bag‘ishlangan "Riyoz 
us-solihiyn" nomli 4 jildli asarini, Imomi A‘zamning "Fiqh al-akbar", "Nur ul-basar", "Aqoid 
islomiya", "Hizb al-A‘zam", at-Termiziy qalamiga mansub "Kitob ash-shamoil an-Nabaviya"
kabi kitoblarini o‘zbek tiliga o‘girdi. 
Ko‘p yillar vatandan uzoqda ijod qilib yashagan bo‘lsada, u vatanini ko‘p qumsardi. U 
1991 yil 23 iyunda 98 yoshda Madina shahrida vafot etdi. Toshkent shahrida uning qizi va 
Yangiyo‘l tumanida bir o‘g‘li yashaydilar. Qolgan farzandlari Madina shahrida istiqomat 
qiladilar
10
. O‘zbekcha tarjimalar haqida keyingi bo‘limda batafsil ma‘lumot berilgani uchun 
olimning tafsirig to‘xtalmadik. 
Bunday tahlikali davrda yurtimizdan yana bir yetuk olim yetishib chiqdi. Asli 
Tataristonlik Muti‘ulloh Sunnatulloh o‘g‘li 1891 yilda tavallud topgan. Ko‘p yillar TASSR 
Nurlat-Oktabr shahri, Zapadnaya ko‘chasida istiqomat qilgan. 1959 yildan boshlab umrining 
oxirigacha Toshkentda yashab ijod qilgan
11
.
U Qur‘oni karimni ma‘naviy tarjima qilgan bo‘lib, Qur‘oni karim ma‘nolarini boshqa 
tildagi tafsiri deyiladi. Uni o‘zi yozishicha, u o‘z tafsirini Qozon shahrining Oqsuv rayonida 
1963–1967 yillarda yozgan. Uning haqiqatda ham mazkur tafsirni o‘zi yozganligi, 
qo‘lyozmaning egasi ham o‘zi ekanligini tasdiqlovchi hujjat ham bo‘lib, ushbu hujjatni 
Tatariston ASSR mutasaddilari yozma ravishda tasdiqlaydilar.
Muallif tafsirini nihoyasiga yetkazganidigan so‘ng, uni nashr qilishga so‘rab 1966 yil 
dekabr oyida KPSS Markaziy komitetida bosh kotibi Brejnev nomiga ariza bilan murojat 
qiladi va 1967 yil 24 yanvarda Bosh kotib bilan uchrashadi. Bosh kotib tavsiyasi bilan uni 
O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasiga boradi. U yerda asarga yuqori baho 
berildi. Ammo bunday davrda din asoslarini o‘zbek-tatar tilida nashr etishga ijozat berilmas 
edi. Muftiy tarjimonga xat yozib, tafsir eski adabiyotlardan foydalinib yozilganini bahona qilib 
uni nashr etishdan bosh tortadi. SSSRning Yevropa qismi va Sibir musulmonlari idorasi ham 
ko‘rib chiqib yuqoridagi xulosani beradilar. Keyinchalik Tatariston nashriyotlari ham arabcha 
shirift yo‘qligini bahona qilib, asarni chop etishdan bosh tortadilar.
1971 yil 24 avgustda olim ikkinchi marta Brejnevga ariza bilan murojaat qiladi. U yerdan 
SSSRning din ishlari vazirligiga, u yerdan esa, Toshkentga yuboriladi. Toshkentdagi 
Respublika din ishlari bo‘yicha kengash tavsiyasi bilan Toshkent shahar Navoiy ko‘chasi 30 
uyda joylashgan nashriyotga boradi. Olimni bu yerda ham vaqti zoe ketadi. Nashriyot rahbari 
Moskovadan rasmiy xat talab qiladi. Muallif bir necha yil qimmatli vaqtini sarf qilib yozgan 
asarini nashr qila olmay, 1986 yili Toshkentda vafot etadi
12
. Bunga mansabdor shaxslarni 
bee‘tiborligidan emas, balki SSSR davltining johilona siyosati sabab bo‘lgan. 
Tafsirni hajmi haqida Muti‘ulloh o‘z xatlarida uni 1460 sahifadan iboratligini ta‘kidlagan. 
Ammo qo‘lyozmaning o‘zi esa, 1343 sahifani tashkil etadi. Bunga 514 sahifadan so‘ng, 642 
sahifadan yozib ketilgani, oradagi raqamlar tashlab ketilganini sabab qilib keltirish mumkin. 
Tafsir tatar tilida deyish unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki, asarni o‘qigan kitobxon uni 
10
Sayyid Mahmud ibn Sayyid Nazir at-Taroziy Oltinxon To’ra. Al-Qur’on al-karim ma’nolarining tarjimasi va sharhlar. –
T.: Fan, 2002 – –B.10. 
11
Obidov R. O’rta Osiyo olimlarining tafsir sohasidagi xizmatlari. –T.: Toshkent islom universiteti nashriyot matbaa 
birlashmasi, 2009. –B. 34 
12
Obidov R. O’rta osiyo olimlarining tafsir sohasidagi xizmatlari. –T.: Toshkent islom universiteti nashriyot matbaa 
birlashmasi, 2009. –B. 38. 

---