Ииршишнивп ■l/fl w eb-dizflyn ■

VBScript nima?
VBScript 
tili Microsoft korporatsiyasi tom onidan yaratilgan 
bo‘lib, Visual Basic tilining bir qismi hisoblanadi. VBScript tili 
Internet Explorer va Microsoft Internet Information Server (HS)lar 
bilan ishlashga m oijallangan tildir. VBScript tilining JavaScript 
tili bilan umumiy qismlari bir nechta. Jumladan, u aynan Microsoft 
Internet Explorer bilan ishlash va uning qoilanish sohasini cheklay 
olish imkoniyatiga ega. VBScript interpretatorli (sharhlovchi, 
izohlovchi, tushuntirib beruvchi) til hisoblanib, Microsoftning 
Web-texnologiyalari (masalan ASP (Active Server Page)) bilan 
ham korlikda ishlay oladi. S h u n g a q aram ay V B Script mijoz 
tomonida ishlovchi ssenariy hisoblanadi, ASP esa server tomonida 
ishlaydi.
4.4. Server tomonidagi ssenariylar
Dasturning ishlashi t o i i q sayt joylashtirilgan serverga bog‘liq. 
Server tillarining ishlashining m uhim jihatlaridan biri bu serverda 
tartiblangan holda saqlanuvchi va xohlagan paytda chaqirilishi 
m um kin b o ig a n m a’lum otlarni bevosita m a ’lum otlar bazalarini 
boshqarish tizimlari bilan o 'zaro b o g ia n g an holda faoliyat yuri- 
tadi. Eng k o ‘p ishlatiladigan m a ’lum otlar bazasini boshqarish 
tizimlari quyidagilar: Firebird, IBM DB2, IBM DB2 Express-C, 
Microsoft SQL Server, Microsoft SQL Server Express, mSQL, 
MySQL, Oracle, PostgreSQL SQLite, Sybase Adaptive Server 
Enterprise.
Server tomonida bajarilishi kerak b o ig a n ssenariylar, odatda, 
sayt papkasining ichidagi maxsus papkaga joylashtiriladi. Foyda- 
lanuvchi so‘roviga asosan server bu ssenariyni bajaradi. Bajarilgan
99

---

ssenariy natijasi web-serverga uzatiladi va undan so‘ng mijozga 
uzatiladi. Server tomonidagi ssenariylarni tashkil etish uchun, 
odatda, Perl, ASP, PHP, JSP, SSI kabi tillar va texnologiyalardan 
foydalaniladi.
Perl nima?
Perl — bu protsedurali dasturlash tili b o iib , juda keng qamrovli 
topshiriqlarni yechish uchun moMjallangan universal uskunadir. 
Perl boshqa toiaqonli tillar singari platformalarga, operatsion tizim 
va boshqa vositalarga b o g iiq b o im ag an funksiyalar va qoidalar 
to'plam iga ega asosdan tashkil topgan. Perl tili W eb-ilovalar 
yaratishda eng om m abop tillardan biri hisoblanadi. M atnlarni 
qidirish va tahrirlash, fayllar bilan qulay ishlay olish qoidalari uchun 
Perl tili Internetning asosiy tillaridan biri b o iib qoldi. Perl — 
interpretatorli til hisoblanadi, shu bois unda yaratilgan ssenariylar 
ishlashi uchun server kompyuterda Perl-interpretator oi'natilgan 
boiishi kerak. Bevosita Perl-kodning interpretatsiya qilinish jarayo­
ni uning samaradorligini pasaytiradi. Bugungi kunda Perlning asosiy 
yutuqlaridan, uning barcha platformalar uchun ishlay olishi va 
uning barcha resurslari bepul tarqatilayotganligidir. Ko‘pgina web- 
serverlar UN IX da ishlaydi. Perl-interpretator esa bu operatsion 
tizimning bir qismi hisoblanadi.
ASP nima?
ASP (Active Server Pages)
ASP — m a iu m o tlar bazalari tashkil etish va ular bilan ishlash 
vazifalarini bajarishda juda moslashuvchan, qulay vositadir. ASP 
vositalari server tomonida ishlaydi va HTML-kod va ssenariylar 
kabi fayllarni qayta ishlaydi. ASP texnologiyasi VBScript, Java va 
JavaScript tillarini q o ilab-quw atlaydi. ASP-kod joylashtirilgan 
Web-sahifalar fayllari kengaytmasi .ASP boiadi. ASP texnologiya 
Windows NT va Microsoft IIS web-serveriga moijallangan b o iib , 
imkoniyatlari va samaradorligi yuqori boiganligi bois ko‘pgina 
kompaniyalar o ‘z vositalariga ASPni qoilab-quw atlash imkoniyat­
larini kiritmoqdalar. Ko‘pgina H TM L muharrirlar, masalan, Adobe 
GoLive ham ASPni q o ilab , quvvatlaydi. ASP texnologiyasi bir 
nechta qulayliklarni o'zida jamlagan: H T M L hujjatni dinamik 
generatsiyalaydi, form alarni q o ila b -q u w a tla y d i, m a iu m o tla r
100

---

bazasiga ruxsatni tashkil etadi va u bilan ishlay oladi. ASP — 
dasturlash tili ham, ilova ham emas, u interfaol web-sahifa hosil 
qilish texnologiyasidir.
JSP
J S P (J a v a S e rv e rP a g e ) texnologiyasi o ‘zining funksional 
imkoniyatlariga ko‘ra ASPga o'xshashdir. Asosiy farqi shundaki, 
bunda VBScript va JavaScript bilan birga Java tili ham qoilanila 
oladi. Shunga qaramay JSP Javadan oldinroq qollanilgan va ushbu 
texnologiya m ukam m al W eb-ilovalar yaratish u c h u n yetarli 
imkoniyatga ega.
SSI
S S I (Server Side Include) 
HTM faylni dastlab serverda qayta 
ishlaydi va undan solng uni mijozga uzatadi. Dastlabki qayta 
ishlash vaqtida hujjatga dinamik generatsiya qilingan m a ’lumotlar 
q o ‘shiladi. Masalan, joriy vaqt haqidagi m a’lum ot. U m um an 
o lg a n d a
SSI 
tex n o lo g iy a si H T M L -f a y ln in g ta rk ib ig a q o ‘- 
shim chalar q o ‘shishga m o ijallan g an H T M L ning qismi hisob­
lanadi.