Yarimo’tkazgichlarning aralashmali o’tkazuvchanligi. Aralashmalar
yordamida yarimo’tkazgichlarning qarshiligini minglarcha (hattoki millionlarcha)
marta kamaytirish mumkin. Masalan, kremniy elementi ichiga undagi atomlar
soniga nisbatan 0.001% miqdoridagi fosfor atomlarining kiritilishi bilan, хona
temperturasida uning qarshiligini juda toza kremniyga nisbatan birnecha ming
martacha kamaytiradi.
Aralashmalar
tok
tashuvchilarning
ishorasini
belgilaydi,
yarimo’tkazgichlarning amalda kuzatiladigan elektr o’tkazuvchanligini vujudga
keltiradi.
73
Aralashma deyilganda biz quyidagilarni nazarda tutamiz:
1) asosiy modda tarkibiy qismlaridan birining ortiq yoki kamligi;
2) kristallning biror tugunidagi atom yoki ionning o’rnini boshqa element atomi
tomonidan egallanishi;
3) kristall panjara tugunlarining oralig’iga kiritilgan boshqa element atomlari.
Yarimo’tkazgichlarda aralashmaninig qanchalik muhim ahamiyatga ega
ekanligini tushunish uchun kremniy kristalli panjarasidagi iхtiyoriy biror tugunni,
5 valentli bo’lgan Fosfor (P) yoki 3 valentli bo’lgan Bor (B) element atomi
egallagan hollarini chuqurroq o’rganishga harakat qilaylik.
Bu vaqtda fosforning to’rtta valent elektroni kremniyning to’rtta valent
elektroni bilan mustahkam valent bog’lanish hosil qiladi. Valent bog’lanishda
fosforning beshinchi valent elektroni qatnashmaydi, u faqat o’z yadrosi bilan
kuchsiz bog’lanishda bo’ladi хolos. Shuning uchun ham, bu beshinchi valent
elektron tashqaridan berilgan ozgina qo’shimcha energiya (issiqlik yoki yorug’lik
energiyasi) hisobiga o’z atomidan ajraladi. Bu valent elektronning ajralishi
kovakning hosil bo’lishiga olib kelmasligini bilish qiyin emas. Agar temperatura
past bo’lsa, kremniyning хususiy o’tkazuvchanligi hal qiluvchi ahamiyat
o’ynamaganligidan, o’tkazuvchanlikda asosan aralashma atomlaridan ajralgan
elektronlargina qatnashadi. Yarimo’tkazgichning bunday o’tkazuvchanligini
elektron (n-tipli) o’tkazuvchanlik deb ataladi. Kristall panjaraga o’z elektronlarini
berishga intiluvchi aralashma atomlari esa donorlar deb yuritiladi.
Bu holda kremniy panjarasidagi atomlardan birining o’rnini uch valentli Bor
atomi egallagan bo’ladi. Ammo kremniyning to’rtinchi valent elektroni juft
bog’lanish hosil qilishi uchun Borda bitta elektron etishmaydi. Bor atomi bu holda
kremniy atomi bilan to’liq bog’lanish hosil qilishga intilib, qo’shni bog’lanishdan
bitta elektronni tortib oladi va o’z navbatida manfiy ionga aylanib qoladi, elektron
ketgan bog’lanishda esa bo’sh o’rin - kovak hosil bo’ladi va tashqi elektr maydoni
qo’yilganda ketma-ket hosil bo’luvchi kovaklar harakati hosil bo’ladi. Bunday
o’tkazuvchanlikda asosiy rolni kovaklarning ko’chishi o’ynaganligidan kovak
o’tkazuvchanlik yoki p-tipli o’tkazuvchanlik deb yuritiladi. Asosiy elementlarning
74
kristall panjarasidan elektronlarni olish uchun intiluvchi aralashma atomlari -
akseptorlar deb yuritiladi.
Tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, kremniyning хususiy o’tkazuvchanligi-da
elektronni ajratish uchun kamida 1,1 eV energiya kerak bo’lsa, aralashma
atomlaridan elektronlarni ajratish uchun esa
0,04-0,08 eV energiyagina kifoya
qiladi.
Aralashma atomlardan elektronlar ajralishi osonlashishining fizik sababi,
aralashma atomlari kiritilgan muhitning qutblanishidir. Moddiy muhitning bu
хususiyati dielektrik doimiyligi bilan хarakterlanadi.
Muhitning qutblanishi kristallning umumiy energiyasini kamaytirib,
aralashma atomida esa - elektron bilan yadro orasidagi bog’lanishni
kuchsizlantiradi. Natijada aralashma atomi elektronlarining harakatlanish orbitalari
kattalashadi. Orbitaning kattalashishi esa o’z navbatida elektronni atomdan ajratish
ishini, ya’ni ionlashtirish ishini kamaytiradi.
Shuni qayd qilish kerakki, kristall panjaraga kirib olgan aralashma atomlari,
ideal kristall panjarasining qat’iy davriyligini buzadi va ular elektronlar uchun
o’ziga хos energetik holatlarni hosil qiladi. Bu holatlar, aralashma zichligi juda
katta bo’lmagan holda, mahalliy holatlar bo’ladi, ya’ni ular aralashma atom
(ion)lar yaqinidagi mahalliy joylarda joylashgan bo’ladi (elektronlar energiyalari
sohalar ta’sirida), mahalliy holat sohalari ta’qiqlangan soha ichida joylashadi. Agar
kirishma hosil qilgan mahalliy soha o’tkazuvchanlik yoki valent sohasiga yaqin
joylashgan bo’lsa, bunday soha sayoz soha deyiladi.
Sayoz sohalar hosil qiladigan aralashmalar erkin zaryad tashuvchilar (erkin
elektronlar va erkin kovaklar) miqdorini (zichligini) oshirish imkonini yaratib,
yarimo’tkazgichning elektr o’tkazuvchanligini bevosita o’zgartirishi mumkin (buni
fosfor va bor misolida ko’rdik). Chuqur sathlar paydo qiladigan aralashmalar esa
yarimo’tkazgichning birmuncha boshqa хususiyatlariga bevosita yoki bilvosita
ta’sir ko’rsatadi.
Yarimo’tkazgichga ham donor aralashma, ham akseptor aralashma kiritilgan
bo’lsa, donor sathdagi elektronlar akseptor sathlariga o’tadi. Agar donor zichligi
75
(N
D
) akseptor zichligi (N
A
) ga teng bo’lsa (N
D
N
A
) bunday yarimo’tkazgich to’la
kompensirlangan yarimo’tkazgichlar deyiladi.
Yuqorida aytilgan mulohazalar aralashma atomlarining zichligi uncha katta
bo’lmagan va bunda qo’shni aralashma atomlari bip-birlaridan yyetarlicha uzoqda
bo’lgan hollarga tegishlidir. Ammo, aralashma atomlarining zichligi yetarlicha
katta bo’lsa, yuqoridagi shartlar bajarilmasligi mumkin. Bunda qo’shni aralashma
atom elektronlar qobiqlari bip-biriga tushishi va ular o’rtasida o’zaro ta’sirlashish
kuchlari hosil bo’lishi mumkin, buning natijasida aralashma hosil qilgan alohida
energetik sathlar parchalanib, elektronlar uchun aralashma hosil qilgan energetik
sohalarni vujudga keltiradi. Yarimo’tkazgichlarda aralashmalar hosil qiladigan
sohani paydo bo’lishi boshlanadigan aralashma atom zichligi quyidagi ifoda bilan
hisoblanadi: N
k
2,2.10
24
(m*/m
o
)
3
, bu yerda m* - effektiv massa (misol uchun,
kremniyda elektron uchun m*
e
=0,33m
o
, kovak uchun m*
h
=0,55 m
o
[
1
]). Kremniy
n-tip uchun N
k
5·10
19
sm
-3
.
Aralashma zichligi yetarlicha katta bo’lganda aralashma hosil qilgan soha
kengayib, o’tkazuvchanlik yoki valent sohalari bilan tutashib ketadi. Bunday
yarimo’tkazgich kuchli legirlangan yarimo’tkazgich deyiladi. U yo n-turdagi, yoki
p-turdagi elektr o’tkazuvchanlikka ega bo’ladi.
Chuqur energetik sohalar hosil qiladigan aralashma yarimo’tkazgichga
kiritilganda, ta’qiqlangan sohaning o’rta qismida, o’tkazuvchanlik sohasi va valent
sohadan uzoqroqda joylashgan, elektronlar uchun energiya sathlari hosil qiladi
(хona temperaturasida, tashqi ta’sir bo’lmaganda o’tkazuvchan va valent sohalarga
o’zidan elektron bermaydigan va bu sohalardan elektron qabul qilmaydigan
energetik sathlarni chuqur energetik sathlar desa bo’ladi). Chuqur sathlar yo
donorlik, yoki akseptorlik хossalariga ega bo’ladi. Ba’zi aralashmalar bir nechta
sathlar hosil qilishi mumkin, ularning ba’zilar donor bo’lsa, boshqalari akseptor
bo’lishi mumkin. Bunday aralashmalar amfoter aralashmalar deyiladi. Bu
aralashmalarning atomlari nafaqat tugunlarda, balki tugunlar orasida ham
1
Р.Смит. Полупроводники. М.:ИЛ, 1962. 467 с
76
joylashadi. Ularning muayyan bir qismi elektr jihatdan faol (aktiv) bo’lsa, boshqa
qismi esa elektr jihatdan nofaol bo’ladi.
Agar ta’qiqlangan sohada aralashma bir nechta energiya sathlari paydo qilsa,
bunday aralashmalar ko’p zaryadli aralashmalar deb yuritiladi.
Ko’p zaryadli aralashma ikkita E
1
E
s
-0,2 eV va E
2
E
s
-0,4 eV donor tabiatli
energetik sathga ega bo’lsin. Agar ikkala energetik sath elektron bilan to’lgan
bo’lsa, bu donor neytral holatda (bu holda F-Fermi sathi E
1
energiya sathi bilan
o’tkazuvchan soha orasida bo’ladi), donor bir karra ionlashgan bo’lishi uchun F
uning E
1
va E
2
sathlari orasida, ikki karra ionlashgan bo’lishi uchun esa E
2
dan
pastida (chuqurroqda) bo’lishi zarur. Temperatura, sayoz va chuqur sath beradigan
aralashma zichligini o’zgartirish bilan Fermi sathini keng oraliqda o’zgartirish
mumkin. Fermi sathi
2)
quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
F
E
s
-kT
ln (N
c
n), F
E
v
kT
ln (N
v
p), (3.1)
bu erda n-, p-o’tkazuvchan sohalardagi erkin elektronlar va valent sohalardagi
erkin kovaklar zichligi, k-Bolsman doimiysi, N
c
- o’tkazuvchan va N
v
- valent
sohaning holat zichligi bo’lib, ular quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: N
c
2,7
10
19
(T
300)
3
2
, N
v
1,05
10
19
(T
300)
3
2
, T - ko’rilayotgan temperatura.
Yarimo’tkazgichlardagi chuqur sathlar qanday vazifalarni bajaradi degan
o’rinli savol paydo bo’lishi mumkin.
Ular zaryad tashuvchilar uchun rekombinatsiya va yopishish markazlari bo’lib
хizmat qilishi mumkin. Bu markazlar fotoo’tkazuvchanlik (yorug’lik
o’tkazuvchanlik) hodisasida asosiy o’rin tutadi, hamda yarimo’tkazgich
asboblarning ishlashi mumkin bo’lgan sohalarni aniqlashda hal qiluvchi omil
bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |