Iii bob. Avtomobillarda yo‘lovchilar tashishni boshqarish тayanch so‘zlar va iboralar

3.7. Avtobuslar harakatini “GPS” tizimi orqali nazorat qilish va boshqarish
Bugungi kunda “Toshshahartransxizmat” AJning “GPS” bo‘limi eng zamonaviy kompyuter va aloqa vositalari bilan ta`minlaganligiga qaramay, avtobuslar harakati va qatnovlar muntazamligini ta`minlash eng dolzarb muammolardan biri bo`lib qolmoqda.
Harakatlanish va qatnovlar muntazamligini buzilshiga olib kelayotgan ob`ektiv va sub`ektiv sabablarga quyidagilarni ko`rsatib o`tish mumkin:

1. 
   Tig’iz vaqtdan keyingi vaqtlarda, ya`ni yo`lovchilar oqimi kamaygan oraliqda ba`zi qatnovlarni haydovchilar tomonidan bajarilmasligi;
   
2. 
   Ko`p hollarda ish kunining oxiridagi qanovni bajarmay haydovchilarni saroyga qaytib ketishi.
   
3. 
   Bir ko`cha-yo`l tarmog’idan bir nechta avtobus yo`nalishini o`tganligi sababli bir paytda bir nechta avtobuslarni bekatga yetib kelishi natijasida oraliq bekatlarda avtobuslarni zaruratdan ortiq turib qolishi;
   
4. 
   Oraliq bekatda avtobusni ortiqcha ushlanib qolishi sababli haydovchilarni belgilangan tezlikdan yuqori tezlikda harakatlanishi va natijada xavfli yoki avariya vaziyatlarini vujudga kelishi;
   
5. 
   Yo`nalishda avtobuslarni ko`rilayotgan istalgan vaqtda (on line) harakat jadvaliga muvofiq harakatlanayotganligini yoki avtobuslarni belgilangan yo`nalishdan tashqariga chiqishini nazorat qilish imkoniyatining yo`qligi.
   

Tajribalar yana shuni ko`rsatadiki bugungi kundagi fan va texnika taraqqiyoti (fazoga sun`iy yo`ldoshlarni uchirilishi va ulardan milliy iqtisodiyotda foydalanishni yo`lga qo`yilishi) bu kamchiliklarni to`liq bartaraf etish imkoniyatini beradi.
Birinchi sun`iy yo`ldoshni uchirilishi yo`ldosh orqali transportlar harakatini nazorat qilish imkoniyatini yaratilishiga asos bo`ldi.
“GPS” (Global Pozitioning System) tizimlari hozirgi zamon sun`iy yo`ldosh monitoringi transport vositalarini “on-line” vaqtda qayerda va qanday harakatlanayotganligini aniqlab beradi. Hozirgi zamon “GPS” tizimlari haydovchilar butun ish kuni davomida nazorat ostida ekanliklarini bilshlari sababli boshqa yo`nalishlarga o`tib ketish ehtimolini kamaytiradi hamda ularning intizomini ham oshishiga olib keladi.
Avtotransport sun`iy yo`ldosh monitoring tizimi avtomobillarning harakatlanishini kuzatib borish bilan bir paytda, ularni yo`nalishdan og’ishi, favqulodda vaziyatlar vujudga kelib qolganida “SMS” orqali korxonaga xabar yuborishi mumkin. Transport vositalari korxonaga qaytib kelganida ma`lumotlarni o`zida saqlab qolishi sababli berilgan topshiriqni qanday bajarilganligi to`g’risida yozma matnda yoki jadval ko`rinishida hisobot tayyorlab beradi.
Rossiya Federatsiyasi olimlari tomonidan ishlab chiqqan “GLONASS” (Глобальная навигационная спутниковая система) 1980-yillarda yaratila boshlangan va birinchi yo`ldosh 1982-yil 12-oktyabrda fazoga uchirilgan. 1993-yili “GLONASS” tizimining birinchi navbati ishga tushirilgan. Sun`iy yo`ldosh tizimi quyidagi imkoniyatlarga ega:

• 
  transport vositasining joylashgan manzilini aniqlash;
  
• 
  harakat yo`nalishi va tezligini aniqlash;
  
• 
  elektron xaritada harakat yo`nalishi chizmasini qurish;
  
• 
  haydovchini tovushli aloqaga chaqirish;
  
• 
  to`xtab turish va harakatlanish vaqtlarini qayd qilish;
  
• 
  avtobus salonini audio nazorat qilish;
  
• 
  belgilangan yo`nalishdan og’ganlik to`g’risida axborot berish va
  
• 
  h.k.
  

Shahar transporti uchun harakatlanuvchi ob`yektlarning monitoring tizimi yo`nalishlardagi transport vositalarining istalgan vaqt oralig’ida harakat chastotasini tahlil qilish, bulardan tashqari nozimlik dasturini ta`minlash tizimi orqali yo`nalishdagi nazorat punktlariga qaysi paytda kelganligini nazorat qilish imkoniyatini beradi. Agar yo`nalishda og’ishlar vujudga kelsa, bu og’ishlar haqida navbatchi nozimga zudlik bilan axborot yuboriladi.
Bu yerda yana shuni ham eslatib o`tish joizki, yuqorida sanab o`tilgan ma`lumotlar yengil avtomobil-taksilar uchun ham olinishi mumkin shu bilan bir paytda, buyurtmalarni qabul qilish va bajarishda katta samara berishi mumkin.

3.7.1-rasm. Transport vositalarinig harakatlanish parametrlari haqida navbatchi nozimga axborot yuborish sxemasi
Bugungi kunda trasport vositalarining koordinatlari va harakatlanish parametrlarini aniqlash uchun “GPS” tizimida qo`llanib kelinayotgan tizimlardan biri “Teletrek” tizimidir (3.7.1- rasm).
Transport vositasiga maxsus moslama o`rnatiladi. “GPS” tizimi orqali yo`ldoshdan olinayotgan signallarga qarab uni qaerda ekanligi, tezligi, harakat yo`nalishi kabi ko`rsatkichlarni aniqlaydi. Bunda “GPRS” (General Paket Radio Service) qurilmasi mobil telefondan foydalanib ma’lumotlarni paket shaklida internet orqali elektron pochtani yuborish imkonini beradi. To`plangan ma`lumotlar kodlanadi va “GSM” tarmog’i va internet orqali nozimlik markaziga yuboriladi.
“GPS” tizimidan yuqorida sanab o‘tilganlardan tashqari boshqa maqsadlarda, massalan, haydovchilarga yo‘nalish to‘g’risida yo‘riqnomalar berishda, xafli uchastkalarda xavsiz harakatlanishni o‘rgatishda, sodir etilgan yo‘l-transport hodisasining sabablarini bevosita joyga bog’lab tahlil etishda va h.k.