Ii-qism: elektromagnetizmdan laboratoriya ishlari to’plami

QURILMANING TUZILISHI VA ISHLASHI
Mazkur ishni bajarishda o’qituvchi bergan qarshiliklar asosida elektr zanjiri tuziladi. Ma’lumki voldmetr va ampermetr zanjirga mos ravishda parallel va ketma- ket ulanadi.
Elektr zanjirdan tok o’tganda qarshiliklarda issiqlik ajraladi. Bu issiqlikning ajralishiga o’tkazgichning qarshiligi sabab bo’ladi. qarshilik qancha katta bo’lsa undan shuncha kam tok o’tadi.

A B
Qarshiliklarning ulanish sxemasi
Ishni bajarish tartibi

1. 
   Labaratoriya ishining yo’riqnomasini o’qib o’rganing va o’qituvchi savollariga javob berib ishni bajarishga ruxsat oling.
   
2. 
   Ishni bajarishning texnika xavfsizligini o’rganib chiqing.
   
3. 
   Rasmlarda keltirilgan sxemalar asosida elektr zanjir yig’ing va har bir zanjir uchun tok kuchi va kuchlanishlarni o’lchab 1- 2 jadvalga kiriting.
   

Qarshiliklarni ketma - ket ulash

O’lchash tartibi	I1	U	U1	U2	R1	R2	R	±ΔR
1
2
3

Qarshiliklarni parallel ulash

O’lchash tartibi	I1	I1	I2	U	R1	R2	R	±ΔR
1
2
3

Eslatma: O’tkazgich (qarshilik) larning har biridan o’tgan tok va zanjirdagi kuchlanishni o’lchab R₁, R₂ va h.k. qiymatlari topiladi.

4. 
   O’lchashlar xatoligini hisoblash
   
5. 
   Bajarilgan ishdan xulosa chiqaring.
   

Sinov savollari
1.Qarshilik deb nimaga aytiladi va unnung umumiy ko’rinishdagi formulasini yozing.
2. Ketma-ket va parallel ulashlarni tushuntiring va ularning afzallik tomonlarini isbotlang.
3. Qarshiliklarni parallel ulaganda qarshilik qanchaga kichik bo’ladi?
4. Ketma-ket ulashda kuchlanish va qarshilik orasidagi munosabat qanday?
5. Paralel ulashda tok kuchi va qarshilik orasidagi munosabat qanday?
6. O’tkazgich, yarim o’tkazgich va dielektrik orasidagi farqlarnu tushuntiring.

6. 
   O’TKAZGICHNING SOLISHTIRMA QARSHILIGINI O’LCHASH
   

Ishning maqsadi: 1. O’tkazgichlar qarshiligining materiallarga bog’liqligini o’rganish 2. O’tkazgichlarning qarshiligi materilaning uzunligiga ko’ndalang kesim kesim yuziga bog’liqligini o’rganish.
Kerakli asbob va qurilmalar: O’zgarmas elektr tok manbai, o’zgarmas tok ampermetri va voldmetri, o’rganilayotgan o’tkazgich namunalari va boshqa yordamchi aslahalar.
Nazariy qism
O’tkazgichning qarshiligi uning materialiga va geometric o’lchamlariga bog’liq. Ko’ndalang kesim yuzi S va l uzunlikdagi o’tkazgichning qarshiligini hisoblash formulasini qyidagicha yozish mumkin.
(1)
Bunda ρ o’tkazgich moddasining turi va holatiga (avvalo temperaturasiga) bog’liq bo’lgan kattalik bo’lib uni o’tkazgichning solishtirma qarshiligi deyiladi. Solishtirma qarshilikning son qiymati qirrasi 1 m bo’lgan kub shaklidagi o’tkazgichning o’zaro parallel va qarama-qarshi tomonlari bo’ylab 1 A tok o’tkazilgan holatidagi qarshiligiga teng.
O’tkazgich birligining qarshiligi SI sistemasida om qonuni asosida aniqlanadi. Potensiallar ayirmasi 1 V bo’lganda o’tkazgichdan 1 A tok o’tsa bu o’tkazgichning qrshiligi 1 om bo’ladi. Solishtirma qarshilik birligi 1 om.m metallarning solishtirma qarshiligi juda kichik bo’ladi.
O’tkazgichning yuzi ifodadn topiladi va uni (1) formulaga qo’yib ρ ni hisoblab topiladigan formula hosil qilinadi. (2)
Om qonuni formulasidan o’tkazgich qarshiligini topib uning qiymatini (2) formulaga qo’yilsa u holda o’tkazgichning solishtirma qarshiligi ifodasini zanjirdagi elektr toki va kuchlanishi orqali quyidagicha yozish mumkin.
(3)
Bu yerda d simning diametri I va U elektr zanjiridagi tok kuchlanish l o’tkazgich uzunligi.
Qurilmaning tuzilishi va ishlashi
Qurilmaning asosini voltmetr va ampermetr tashkil etadi. O’zgarmas tok manbai sifatida istalgan past kuchlanishli o’zgarmas tok bera oladigan elektr asboblaridan foydalanish mumkin.
O’rganiladigan o’tkazgiochlar sifatida maxsus o’tkazgichlar namunalaridan yoki istalgan 0,5-1 m uzunlikdagi metalldan yoki qotishmalaridan tayyorlangan simlarni olish mumkin.
Qurilmani ishga tushirish uchun K kalit ulanadi. Shunda R qarshilikli o’tkazgichdan tok o’tishi natijasida unda tok sarfi bo’ladi. bu tokning kattaligini ampermetr ko’rsatadi. Tarmoqdagi ishchi kuchlanishni voldmetr ko’rsatadi. Bu qiymatlarni o’lchab hamda boshqa kattaliklar asosida o’rganilayotgan o’tkazgichning ρ solishtirma qarshiligini hisoblab topish mumkin.

Ishni bajarish uchun sxema