Ii. Mavzu. Ishlab chiqarishni joylashtirishning qonuniyatlari, shakllari, omillari Ma’ruza rejasi

 
Xususiy mehnat taqsimoti 
- yirik sohalar ichidagi mehnat taqsimoti. 
Muayyan sohadagi bir mehnatdan boshqasi ajralib chiqib ixtisoslashadi, mehnat 

---

turlari ko‘payadi. Masalan, qishloq xo‘jaligidagi agrar mehnat chorvachilik, 
dehqonchilik, bog‘dorchilik mehnat turlariga ajraladi. Sanoatda ham shunday 
jarayon yuz beradi, xususan undirish va qayta ishlash, og‘ir va yengil sanoat 
mehnat turlari ajralib chiqadi. Mashinasozlikni olsak, u yerda avtomobilsozlik, 
taktorsozlik, samolyotsozlik, stanoksozlik kabi tarmoqlarga xos mehnat turlar 
paydo bo‘lgan.
 
Qisman mehnat taqsimoti 
- korxona doirasida bo‘ladigan mehnat 
turlarining o‘zaro ajralib, ixtisoslashishi. Bunda mehnat muayyan mahsulot ishlab 
chiqarish bosqichlari bo‘yicha, aniqrog‘i mahsulot uchun kerak bo‘lgan ayrim 
qismlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan turlariga ajraladi. Masalan, qurilish 
korxonalarida mehnat g‘isht teruvchi, suvoqchi, bo‘yoqchi, duradgor, elektrik, 
santexnik mehnati kabi turlarga ajraladi.
Mehnatning faoliyat turlari bo‘yicha taqsimlanishi bilan birgalikda, uning 
muayyan hudud doirasida ham taqsimlanishi yuz beradi. Mehnatning hudud 
miqyosida taqsimlanishi ikki xil bo‘ladi: 
1.
Hududiy mehnat taqsimoti 
- muayyan mamlakat doirasida ayrim 
hududlar yoki mintaqalardagi mehnatning ixtisoslashuvi. Sanoat va qishloq 
xo‘jaligi hududlari borki, ular industrial yoki agrar mehnat sohasida 
ixtisoslashadilar. Har bir hudud doirasida ham ichki ixtisoslashuv yuz beradi. 
Masalan, agrar hududda bog‘dorchilik, donchilik, sabzovotchilik, chorvachilikka 
ixtisoslashgan kichik bo‘limlar ham bo‘ladi.
2.
 Xalqaro mehnat taqsimoti
- mehnatning miqdori va sifatini hisobga olib, 
uning malakatlar o‘rtasida ma’lum nisbatda va iqtisodiy nafni ko‘zlagan holda 
taqsimlanishi. Bu mehnat turining bir-biridan ajralishi emas, balki mavjud mehnat 
turlarining ayrim mamlakatlarga ularning ustivor faoliyati sifatida biriktirilishidir. 
Xalqaro mehnat taqsimoti- ijtimoiy mehnatning turli davlatlar yoki davlatlar 
guruhi o‘rtasida taqsimlanishi, ishlab chiqarishning baynalminal miqyosda 
ixtisoslashuvini bildiradi, davlatlararo iqtisodiy aloqalarni zaruratga aylantiradi. 
Xalqaro mehnat taqsimoti mehnat taqsimlanishining eng yuksak darajasi 
hisoblanadi. Mehnat taqsimoti qanchalik chuqurlashsa, mehnat unumi shunchalik 
yuqorilashadi. Ishlab chiqarish kuchlarining naqadar rivoj topganini mehnat 
taqsimotining rivojidan ko‘rish mumkin. Agar mehnat qanchalik tor ixtisoslashgan 
bo‘lsa, uning sir-asrorlarini chuqur egallab, mahoratni oshirib, ish unumini 
ko‘tarish mumkin, ish operatsiyalarini aniq bajarib, mahsulot sifatini ta’minlash 
mumkin. Xullas, mehnatning ixtisoslashuvi uning unumdorligini oshirish shartiga 
aylanadi. 
Mehnat taqsimotining muqarrar yuz berishi va davom etishi ma’lum 
iqtisodiy qonun ta’sirida boradi. Umumiqtisodiy qonunlar jumlasiga mehnat 
taqsimoti qonuni ham kiradi, unga binoan mehnat turlari uzluksiz ravishda bir-
biridan ajralib, yangi mehnat turlari uzluksiz paydo bo‘lib, mehnatning 
ixtisoslashib borishi uning unumdorligini oshiradi. Mazkur qonun iqtisodiyot 
taraqqiyotining hamma bosqichlariga xosdir.
3. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning asosiy qonuniyatlari 

---

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy rivojlantirish 
qonuniyatlariga quyidagilar kiradi: 
1. Ishlab chiqarishni hududiy oqilona tashkil etish qonuniyati. 
-
Bunga muvofiq ishlab chtqarish korxonalarini ilmiy texnika 
taraqqiyotining yutuqlari asosida, iloji boricha manbalarga yaqin joyda 
joylashtirish maqsadga muvofiq. Masalan,Suvni ko‘p talab qiladigan 
tarmoqlarni imkon qadar yirik va samarali suv manbalariga yaqin 
joylashtirish ma’qul. 
-
Mehnatni ko‘p talab qiluvchi (sermehnat) tarmoqlarni esa mehnat 
resurslari shakllangan markazlarga yaqinroq. 
-
Kundalik iste’mol qilinuvchi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarni 
iste’molchilarga yaqinroq joylashtirish va hokozo. 
2.