7—* •> Respublika
qaramog‘i-
dagi shahar-
laming
budjetlari
Viloyat budjcti
Tumanlar budjctlari
Viloyat
qaramo-
g‘idagi
shahar
budjetlari
Shahar-
ning
nmiuniy
budjeti
Shahar
tarkibida
gi
tumanlar
budjetlari
£
Shahar budjeti
Shahar tarkibidagi tumanlamin g budjetlari
Tuman budjeti
Tuman qaramog'i -dagi shahar
\ >
budjetlari
2.3-rasm. O‘zbekiston Respublikasining budjet tizimi.
davlat hokimiyati va mahalliy hokimiyat organlarining tegishli budjetlar defitsitlarini moliyalashtirish manbalarini mustaqil aniqlash huquqi;
budjet to'g'risidagi qonunlar (qarorlar)ni ijro etish chog'ida olingan qo‘shimcha daromadlami, daromadlaming xarajatlardan oshgan qismi va budjet xarajatlari bo'yicha tejalgan summalami olib qo'yishga yo‘1 qo‘yilmasligi.
Budjetlaming va davlatning budjetdan tashqari fondlarining daro-madlari va xarajatlarini to'liq aks ettirish. Ushbu tamoyil budjetlaming va davlatning budjetdan tashqari fondlarining daromadlari va xarajatlari hamda boshqa majburiy tushumlar budjetlar va davlat budjetdan tashqari fondlarida majburiy tartibda va to'liq hajmda aks ettirilishini nazarda tutadi. Barcha davlat va mahalliy xarajatlar 0‘zbekiston Respublikasining budjet tizimida to'plangan, budjet mablag‘lari va davlatning budjetdan tashqari fondlari hisobidan qoplanishi lozim.
Budjetning balanslashganligi - budjetda ko'zda tutilgan xarajatlar hajmi budjet daromadlari va uning defitsitini moliyalashtirish manbalaridan kelgan tushumlaming jami summasiga mos kelishi lozim.
Budjet mablag 'laridan foydalanishning samaradorligi va tejamliligiga. erishish uchun hukumat organlari budjetlarini tuzish va ijro etish chog'ida budjet mablag'larini oluvchilar ham budjetdan ajratilgan mablag'lami ishlatishda belgilangan natijalarga erishish zaruratidan kelib chiqishlari lozim.
Budjet xarajatlarnining qoplanishi - budjetning barcha xarajatlari daromalar va uning defitsitini moliyalashtirish manbalarining umumiy summasi bilan qoplanishi lozim.
Budjetga oid axborotlarning oshkoraligi quyidagilami nazarda tutadi:
tasdiqlangan budjetlar va ulaming ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlarni ochiq matbuotda chop etish majburiyligi, budjetlar ijrosi to‘g‘risidagi axborotlarni taqdim etishning to'liqligi hamda davlat hokimiyati organlari va mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlarining qarorlari bo'yicha boshqa ma'lumotlarga ruxsat etilishi;
budjet loyihalari, shu jumladan, yoxud davlat hokimiyatining qonunchilik organlari ichidagi, yoxud davlat hokimiyatining qonunchilik va ijro organlari o'rtasidagi muammolami keltirib chiqargan masalalar bo'yicha qarorlami ko‘rib chiqish va qabul qilish to'g'risidagi axborotlami jamiyat va ommaviy axborot vositalari uchun majburiy ochiqligi;
Budjetning ishonchliligi tegishli hududlami ijtimoiy-iqtisodiy rivojlan-tirish prognozlari ko'rsatkichlarining ishonchliligi hamda budjet daromadlari va xarajatlari hisob-kitobining haqqoniyligi.
Budjet mablag'laridan foydalanish yo‘nalishlarining aniqligi va maqsadliligi budjet mablag‘larining aniq maqsadlami moliyalashtirish uchun ulaming yo'nalishlarini ko'rsatgan holda aniq mablag' oluvchilar ixtiyoriga ajratilganligini bildiradi. Budjet huquqi
Budjet huquqi 0‘zbekiston Respublikasining budjet tuzilishini belgilovchi qonun-qoidalaming yig'indisidir. Budjet huquqida davlat budjetining tashkiliy tuzilishi, budjetni tuzish, ko‘rib chiqish, tasdiqlash va ijro etish bilan bog'liq bo'lgan qonun-qoidalar hamda budjet nazoratini tashkil qilish, budjetning daromad va xarajatlarini ayrim budjetturlari o'rtasida taqsimlash tartibi belgilab beriladi. • - Budjet huquqi 0‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunga, soliqlar to‘g‘risidagi qonunlarga va boshqa me'yoriy hujjatlarga asoslanadi. Unda har bir davlat hukumat va boshqamv organlarining budjet masalalariga doir vakolatlari aniq belgilanadi. Vazirlar Mahkamasining vakolatlari: Davlat budjetining loyihasini tuzish ishlarini tashkil qiladi va uni Oliy majlisga taqdim etadi.
Davlat budjetining ijrosini tashkil qiladi.
Moliya vazirligi va boshqa davlat boshqaruv organlarining budjetni ijro etish bilan bog'liq bo'lgan ishlarini muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi.
Davlatning maqsadli fondlarini tashkil qilish va ulami sarflash tartibini belgilaydi.
Davlat budjetining ijrosi to‘g‘risidagi hisobotni Oliy majlisga tasdiqlash uchun taqdim qiladi.
Qoraqalpog'iston Respublikasi davlat hukumat va boshqaruv organlarining hamda joylardagi mahalliy hukumat organlarining budjet tizimiga rahbarlik qilish sohasidagi vakolatlari: Qoraqalpog'iston Respublikasining yuqori kengashi va joylardagi boki-miyatlaming vakillik organJari: Tegishli tartibda Qoraqalpog'iston Respublikasining budjetini va mahalliy budjetlami qabul qiladi hamda ulaming ijrosi to'g'risidagi hisobotlami tasdiqlaydi.
Qonunlarga muvofiq mahalliy budjetlarga tushadigan soliq va yig‘imlami hamda ular bo'yicha beriladigan imtiyozlami belgilaydi.
Qoraqalpog'iston Respublikasining Vazirlar Kengashi va tegishli hokimliklar: Budjetlaming loyihalarini tegishli tartibda Qoraqalpog'iston Respublikasi-ning Jo'qori kengashiga va joylardagi hokimiyatlaming vakillik organlariga qabul qilishi uchun taqdim etadi hamda ulaming ijrosi to'g'risidagi hisobotlami tuzadi.
MablagTaming budjetga o‘z vaqtida tushishi va belgilangan maqsadiga sarflanishi ustidan olib boriladigan nazoratni tashkil qiladi va hokazo.
0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining budjet tizimini boshqarish sohasidagi vakolatlari: Moliya vazirligi: Davlat budjetining loyihasini tuzadi.
MablagTaming budjetga tushish va budjetdan sarflash tartibini belgilaydi, ulaming ustidan nazorat olib boradi.
Respublika budjetining xarajatlarini amalga oshiradi
Budjet tashkilotlarining xarajat smetalarini va shtat jadvallarini ro'yxatdan o‘tkazadi.
Budjet mablagTaridan foydalanishni tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlami qabul qiladi. Davlat budjetining daromadlari va xarajatlari
Bozor munosabatlari sharoitida davlat budjetining daromadlari asosan soliq-lardan iborat bo'ladi. Soliqlar budjet tizimining hamma bo‘g‘inlariga jamg'ariladigan YAIMning bir qismidir. Bu davlatning ixtiyoriga avvaldan qonun bilan belgilangan miqdorlarda tushadigan va jismoniy shaxslaming majburiy toTovlaridir. Hozirgi zamon soliq tizimi soliqlaming ko'pligi bilan tavsiflanadi. Uning tarkibi davlat tuzumiga bogTiq. Unitar(yaxlit, birlashgan) davlatlarda soliq tizimi ikki bo‘g‘indan, ya'ni davlat soliqlari va mahalliy soliqlardan iborat bo'ladi. Federativ davlatlarda soliq tizimi uch bo‘g‘inlik bo'lib, davlat soliqlari, federatsiya a'zolarining budjetlariga biriktirilgan soliqlar va mahalliy soliqlardan iborat bo'ladi. Budjet taqchilligi(defitsiti) bu budjet xarajatlarining uning daromadlaridan ortiq bo'lishidir. Budjet taqchilligini qoplash uchun davlatning qimmatli qog'ozlari, xazina majburiyatlari, davlat ichki qarzlarining obligatsiyalari, sertifikatlar va xalqaro moliya tashkilotlarining kreditlaridan foydalanilishi mumkin. Bu sohadagi asosiy vazifa inflatsiyasiz manbalardan keng foydalanish va chetdan olinadigan qarzlami izchil qisqartirib borishdir. Davlat budjetining daromadlari quyidagilardan iborat: Qonun hujjatlarida belgilangan soliq va yig‘imlar, davlat boji va boshqa majburiy to'lovlar.
Davlatning moliyaviy aktivlarini joylashtirishdan va sotilishidan olinadi-gan daromadlar (jamg'arma, sertifikat, obligatsiya, xazina majburiyatlari kabi).
Meros huquqi bo'yicha vahadya qilinishi natijasida davlat
mulkiga o‘tgan mablag'lar. - Yuridik va jismoniy shaxslardan hamda chet davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul kirimlari.
Yuridik shaxslarga va chet davlatlarga berilgan budjet ssudalarining qaytarilishidan keladigan mablag'lar.
Davlat byujetining xarajatlari takroriy ishlab chiqarish jarayonidagi ahamiyati bo'yicha moddiy ishlab chiqarishni mablag* bilan ta'minlash va noishlab chiqarish sohalarini saqlash bilan bog'liq bo'lgan xarajatlarga bo'linadi. Budjet xarajatlari belgilangan vazifasiga ko*ra quyidagi guruhlarga bo'linadi: Iqtisodiyotga qilinadigan xarajatlar.
Ijtimoiy - madaniy tadbirlami mablag' bilan ta'minlash.
Mudofaa xarajatlari.
Boshqamv apparatini saqlash xarajatlari.
Huquqni himoya qilish va xavfsizlikni ta'minlash bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar.
Chuqur (fiindamental) ilmiy izlanishlar va ilmiy-texnika taraqqiyotiga yordam ko'rsatish xarajatlari.
Davlat qarzlariga xizmat ko'rsatish bilan bog‘liq bo'lgan xarajatlar.
Budjetdan qilinadigan hamma xarajatlar: Joriy xarajatlarga va kapital xarajatlarga boTinadi. Xarajatlaming asosiy qismi joriy xarajatlardir. Ularga davlat qaramog'idagi tashkilot va muassasalaming tovar va xizmatlar uchun qilinadigan toTovlari, davlat xizmatchilarining ish haqi, ish haqiga hisoblanadigan ijtimoiy sug'urta ajratmalari, davlatning ichki va tashqi qarzlari bo'yicha toTovlar kiradi. Kapital xarajatlar qurilish, asosiy fondlami sotib olish va kapital ta'mirlash xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Bozor munosabatlari sharoitida budjetdan xalq xo'jaligini mablag' bilan ta'minlashga, shu jumladan, markazlashtirilgan kapital xarajatlar uchun mablag* ajratish keskin kamayadi. Xususiylashtirish dasturi amalga oshiri-lishi munosabati bilan davlat korxonalarining ko'pchilik qismi hissadorlik jamiyatlariga aylantiriladi. Ular kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarish xarajatlarini o‘z mablagTari va moliya bozoridan olinadigan mablagTar hisobiga amalga oshiradi. Ijtimoiy-madaniy tadbirlarga budjetdan qilinadigan xarajatlar maorif, sog'liqni saqlash va jismoniy tarbiya, ijtimoiy-ta'minot, madaniyat va san’at, ommaviy axborot vositalariga qilinadigan xarajatlami o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy xarajatlaming katta qismi budjetdan tashqari ijtimoiy fondlar hisobiga mablag' bilan ta’minlanadi. Davlat qarzlari bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarga davlat qarzlarini qaytarish va unga xizmatlar ko'rsatish mamlakat hududlarini moliyaviy jihatdan qo'llab- quvvatlash kabi xarajatlar kiradi. Xarajatlami budjetdan mablag* bilan ta'minlashning asosiy tamoyillari (prinsiplari) quyidagilardan iborat: Tejamkorlik, kam xarajat bilan samaradorlikni ta'minlash.
Budjetdan ajratilgan mablagTami belgilangan maqsadiga sarflash.
Ishlab chiqarish ko'rsatkichlari bajarilgan sari va avval ajratilgan mablagTardan foydalanganligini hisobga olgan holda budjetdan mablag' berish.
Budjetdan berilgan mablagTaming qaytarilmasligi.
Davlat xarajatlari sohasidagi asosiy vazifalar: Budjet mablagTarini eng samarali va ijtimoiy ahamiyatga ega boTgan loyihalarga yo'naltirish.
Davlat apparatini saqlash xarajatlarini qisqartirish.
Loyihalami mablag* bilan ta'minlashning davlat tijorat tajribasini kengaytirish bilan, markazlashtirilmagan investitsiya jarayonini davom ettirish.
Milliy mudofaa va mudofaa majmuiga ajratilgan mablag'lardan foydalanish samaradorligini oshirish.
Ayrim tannoqlarga beriladigan dotatsiya darajasini pasaytirish.
Budjet mablag‘Iaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish.
Fan, madaniyat, tibbiyot va ta'lim sohalarini mablag' bilan ta'minlashning ustuvorligini ta'minlash. Budjet klassifikatsiyasi
Budjet klassifikatsiyasi bu davlat budjetiga kiruvchi budjetlarning daromad va xarajatlarini hamda uning taqchilligini mablag' bilan ta'minlash manbalarini guruhlashdan iboratdir. Budjet klassifikatsiyasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. ' Budjet klassifikatsiyasi Davlat b'udjetini tuzish, ko'rib chiqish, qabul qilish hamda ijro etish ishlarida budjet ma'lumotlarini tartibga solish uchun qo‘llaniladi. Bu ma'lumotlar xalqaro klassifikatsiya tizimlarining aynan shunday ma'lumotlari bilan taqqoslanishini (qiyoslanishini) ta'minlaydi. Budjet klassifikatsiyasi Davlat budjeti daromadlarining klassi- fikatsiyasini, Davlat budjeti xarajatlarining funksional (vazifasi bo'yicha), tashkiliy va iqtisodiy klassifikatsiyalarini hamda budjet taqchilligini mablag* bilan ta'minlash manbalarining klassifikatsiyasini o‘z ichiga oladi. Budjet daromadlarining klassifikatsiyasi ulaming turlari va manbalari bo'yicha guruhlashdan iborat bo'ladi. Budjet xarajatlarining funksional klassifikatsiyasida xarajatlar davlat boshqaruv organlari hamda mahalliy hokimiyat organlari bajaradigan asosiy funksiyalar bo'yicha guruhlanadi. Budjet xarajatlarining tashkiliy klassifikatsiyasida ular xo'jalik yurituvchi subyektlar va tadbirlar bo'yicha guruhlanadi. Budjet xarajatlarining iqtisodiy klassifikatsiyasida ular iqtisodiy vazifalar va to'lov turlari bo'yicha guruhlanadi. Budjet taqchilligini mablag* bilan ta'minlash manbalarining klassi- fikatsiyasida ular ichki va tashqi manbalar bo'yicha guruhlanadi. Daromad va xarajatlami guruhlash budjet tizimi yagona bo'lishining, individual smetalami tarmoq smetalariga birlashtirishning, ulami tegishli budjetga qo'shishning muhim shartidir. Davlat budjetini tayyorlash, ko'rib chiqish va qabul qilish
tartibi
O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi har yili
Qoraqalpog‘iston Respublikasining vazirlar Kengashiga
Viloyat hokimlariga
Toshkent shahar hokimiga kelgusi yil budjetlarining loyihalarini tuzish uchun Respublika budjetidan mablag' bilan ta'minlanuvchilarga budjetdan ajratiladigan mablag'lami olish uchun talabnomalar (zayavkalar) tuzish haqida budjet so'rovi yuboradi.
Qoraqalpog'iston Respublikasining Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shaharining moliya organlari 3 kunlik muddat ichida tuman va shahar hokimlariga tegishli budjetlaming loyihalarini tuzish uchun, Qoraqalpog‘iston Respublikasining budjeti va mahalliy budjetlardan mablag* bilan ta'minlanuvchilarga budjetdan ajratiladigan mablag‘lami olish uchun talabnomalar (zayavkalar)tuzish haqida budjet so'rovi yuboradi. " Tuman va shahar hokimliklarining moliya organlari 3 kunlik muddat ichida budjet mablag'larini oluvchilarga tuman va shaharlaming bud-jetlaridan mablag* olish uchun talabnomalar (zayavkalar) tuzish haqida bu-djet so'rovlari yuboradi. Qoraqalpog‘iston Respublikasining budjetidan va mahalliy bud- jetlardan mablag* oluvchilar joriy yilning 1-iyunidan kechikmay tegishli moliya organlariga, respublika budjetidan mablag1 oluvchilar joriy yilning 1-iyulidan kechikmay Moliya vazirligiga tuzgan talabnomalar (zayavkalarini) taqdim etishlari kerak. Kelgusi yil budjetlarining loyihalari tuman va shahar hokimliklarining moliya organlari tomonidan joriy yilning 25-iyunidan kechikmay yuqori moliya organlariga Qoraqalpog'iston Respubli- kasining Vazirlar Kengashi viloyat hokim-lari va Toshkent shahar hokimi tomonidan joriy yilning 1-iyulidan kechikmay 0‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligiga taqdim etiladi. 0‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi Davlat budjetining loyihasini budjetdan mablag* oluvchilaming talabnomalariga (zayav- kalariga) va tegishli budjetlaming loyihalariga asosan tuzadi va joriy yilning 15-sentabrigacha Vazirlar Mahkamasiga taqdim qiladi. Davlat budjetining loyihasi quyidagi maTumotlami o‘z ichiga oladi: Davlat budjetining daromad va xarajatlarini.
Qoraqalpog'iston Respublikasining budjeti, viloyatlar va Toshkent shahari budjetlarining daromad va xarajatlarini, ularga umumdavlat soliqlaridan beriladigan ajratmalaming me'yorlarini, shu budjetlarga beriladigan budjet dotatsiyalari va budjet subvensiyalarini.
Mahalliy budjetlaming kassalaridagi aylaiuna naqd pullaming miqdorini.
Vazirlar Mahkamasining zaxira fondi, Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlarining zaxira fondlarini.
Budjetga nazarda tutilmagan xarajatlar uchun tegishli budjetlardan mablag'lar shu zaxira fondlari doirada sarflanishi mumkin. Davlat budjetining taqchilligi va uni mablag* bilan ta'minlash
manbalarini. . Ichki va tashqi davlat qarzlarining eng yuqori miqdorlarini o‘z ichiga oladi.
0‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi, vakil qilingan vazirliklar va boshqa tegishli tashkilotlar bilan birgalikda budjetnoma loyihasini ishlab chiqadi hamda 15 sentabrgacha Vazirlar Mahkamasiga taqdim etiladi. Budjetnoma quyidagi ma'lumotlami o‘z ichiga oladi: LMamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning o'tgan yilgi asosiy yakunlari va joriy yilga kutilayotgan yakunlami. Davlat budjetining o‘tgan yilgi ijrosi to‘g‘risidagi hisobot va joriy yilga kutilayotgan ijrosi.
Kelgusi yil uchun budjet va soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlarini va ulaming sharhlarini.
Ichki va tashqi davlat qarzlarining holati to‘g‘risidagi maTumotlami.
Kelgusi moliya yili uchun Davlat budjetining loyihasini.
Budjetnotna Vazirlar Mahkamasi tomonidan joriy yilning 15 oktabridan kechiktirmay Oliy majlisga taqdim qilinadi. Davlat budjeti Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti qabul qilinganidan keyin 2 haftalik muddat ichida Qoraqalpog'iston Respublikasining budjeti uning Jo‘qori Kengashi tomonidan qabul qilinadi, viloyatlar va Toshkent shaharining budjetlari viloyatlar va Toshkent shahar hukumatining vakillik organlari tomonidan qabul qilinadi.
Qoraqalpog'iston Respublikasi va viloyatlarning budjetlari qabul qilinganidan keyin bir haftalik muddat ichida tumanlar va shaharlaming budjetlari tuman va shahar hukumatining vakillik organlari tomonidan qabul qilinadi.
Shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlaming budjetlari va tuman qaramog‘idagi shaharlaming budjetlari yuqori turuvchi mahalliy hukumatning vakillik organlari tomonidan belgilangan muddatlarda qabul qilinadi.
Davlat budjeti qabul qilinganidan keyin Moliya vazirligi 1) Qoraqai-pog'iston Respublikasi budjetining, viloyatlar va Toshkent shahari budjetlarining daromad va xarajatlarini, shu budjetlarga respublika budjetidan beriiadigan dotatsiya va subvensiyalaming hajmini 3 kun ichida Qoraqalpog'iston Respublikasininig Vazirlar Kengashiga, viloyatlar va Toshkent shaharining hokimlariga yetkazadi. Davlat budjeti daromadlarining hajmini Davlat soliq komiteti va Davlat bojxona komitetiga bildiradi.
Respublika budjetidan mablag* bilan ta'minlanadigan tashkilotlarga ular uchun belgilangan daromad va xarajatlaming hajmini 10 kun ichida maTum qiladi.
Davlatning maqsadli fondlariga egalik qiluvchi organlarga ular uchun belgilangan daromad va xarajatlaming hajmini ham 10 kun ichida ma’lum qiladi.
Qoraqalpog'iston Respublikasining budjeti va mahalliy budjetlar qabul qilinganidan keyin tegishli moliya organlari bir hafta ichida: Tegishli soliq xizmati organlariga Qoraqalpog‘iston Respublikasining budjeti va mahalliy budjetlar uchun tasdiqlangan daromadlaming hajmini ma'lum qiladi.
Qoraqalpog'iston Respublikasining budjeti va mahalliy budjetlardan mablag* bilan ta'minlanuvchi tashkilotlarga budjetdan ajratilgan mablag‘-laming hajmini ma’Ium qiladi (2.8-jadval).
Budjet jarayoni va uning qatnashchilari 2.8-jadval